Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
193
san” (1969), “Tələsin insanlar, gecikin insanlar” (1969), “Sağlığında qiymət verin insanlara”, M.Arazın “İnsan monoloqu”, H.Arifin “İnsan” “N.Hikmət”, Ə.Kərimin “Heykəl və heykəlin qardaşı”, B.Vahabzadənin “Dayan, insan” (1970), “İnsan ömrü”, F.Qocanın “Adi insan”, “Mən torpağam”, “İnsan” və başqa səciyyəvidir. X.R.Ulutürk realizminin romantik uçuş qanadları var. “Romantik keyfiyyət, romantik üsul, romantik manera yalnız romantizmə aid olmayıb, ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığa xas olan ümumi estetik keyfiyyətdir” [130, s.99]. M.Müşfiq romantikasından yazanda prof. X.Əlimirzəyev onu qeyd edirdi ki, daxili hərarət, xüsusi vüsət, əlvanlıq, emosionallıq, ideal və qayə həm də romantika üçün səciyyəvi keyfiyyətdir [51, s.90]. Daha lakonik desək, X.R.Ulutürk romantikası da şeirlərinin xüsusiyyəti, qəlibi, ruhu ilə bərabər, mühitin şairə verdiyi əhvali-ruhiyyədən, ictimai-siyasi haqsızlıqlardan da irəli gəlirdi. Bu romantika həm də şairin ictimai idealları, milli taleyi ilə əlaqəli olmuşdur:
Xəlil Rza Ulutürk yaradıcılığına əkslik fəlsəfəsi həyatın özündən gəlir. Lirik qəhrəman daxili müvazinətini də onda görür. “Heç bir zaman sarsılmaz öz içindən güc alan”: Sevsən... biləcəksən nədir bu cahan? Dolanmaq, sürünmək, yaşamaq nədir? Ən gözəl yaşamaq əslinə baxsan Gözəllik uğrunda mübarizədir Gözəllik aləmin genişlənəcək, Almasdan bahalı şeh görəcəksən. 194
Sevincdən dəyərli insan kədəri Qılıncdan kəsərli ah görəcəksən. (“Hər şeyin yaxşısı”) Nə cür yalayırsan tüpürdüyünü, Lənət dediyini alqışlayırsan. Dünən bu həyatdan süpürdüyünü Bu gün bəzəyirsən, naxışlayırsan. Lənət dediyini alqışlayırsan. (“Mərdlər və dərdlər”) Əksliklərin birliyi X.R.Ulutürk poeziyasında mahiyyətdir. Həmin fəlsəfi ikilik (dualizm) şairin poeziyasında güclü çalarlarla bədiiləşdirilmişdir. Tanrının yaratdıqlarında ehtiva olunan ikilik xeyir-şər, yaxşı-pis, axşam-səhər, işıq-qaranlıq, haqq-nahaqq, ölüm-həyat kimi əbədi olanlar X.Rza poeziyasında da ifadə etdirilir. Nizami, Füzuli, Nəsimi, H.Cavid, Sabir, Vurğun, M.Araz, B.Vahabzadə, Ə.Kərim, C.Novruz, N.Həsənzadə kimi Xəlil Rza da “Sarsılma”, “Ömür”, “İgidlər, dahilər”, “Babək”, “Nizami”, “Sən mənə bir silah verdin” və başqa əsərlərində həmin əksliklərin parlaq nümunələrini yaratmışdır: Hansı vaxt asanca doğubdur işıq, Hansı vaxt zülmətlə çarpışmamışıq. (“Sarsılma”) Bəlkə elə əbədidir bu dünyada Xeyirlə Şər, Təzadları qıra-qıra özünə yol açır bəşər. (“Sən mənə bir silah verdin”) Beləliklə, 80-ci illərin poeziyası X.R.Ulutürkün mənəvi- psixoloji aləmi ilə daha çox bağlı olduğundan onu məqam və məramın poeziyası kimi səciyyələndirmək olar. Xəlil Rzanın “Taparam səni” [229], “Ömürdən uzun gecələr” [245], “Hara gedir bu dünya” [252], “Daşdan çıxan bulaq” [261], “Məndən başlanır Vətən” [271] kitabları 80-ci illərdə nəşr olunmuşdur. Həmin illərdə diqqəti cəlb edən poetik özünəməxsus-
195
luq ilk növbədə mövzuların şairi ciddi narahat edən problemlərlə bağlı mənəvi-psixoloji düşüncələrdən başlanğıc almasıdır. Həmin mənəvi-psixoloji ideyalar mövcud ictimai quruluşun təzadlarından, insanların həyat, yaşayış tərzindən, onların varlıqları ilə bağlı olan mənəvi-psixoloji naqisliklərdən irəli gəlmişdir. 80-ci illərin əsərlərində ictimai etiraz, mövcud haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə qarşı dayanmaq, mübarizlik, inqilabçılıq əhvali-ruhiyyəsinin təzahürü sənətkarın lirik qəhrəmanı üçün əsas olmuşdur. Bu əsərləri bir məcrada birləşdirən ümumi bir bədii keyfiyyət poeziyasında məqam və məramın daha ciddi inikas etdirilməsidir. Bunun mənbəyi şairin özüdür, onun şəxsiyyəti, mənəvi bütövlüyüdür. 80-ci illərin əsərlərində vahid bədii üslubun inkişafı aşkar görünür. X.R.Ulutürk 80-ci illərə qədərki əsərlərində, əsasən, lirik- epik üslubda cəmiyyətə, ictimai quruluşa baxış etmişdirsə, 80-ci illərin əsərlərində cəmiyyətə qarşı üsyankar, inkarçı şair mövqeyinə görə onun lirik-epik üslubuna güclü bədii publisistika imkanları və patetik intonasiya çalarları daxil olmuşdur. Xəlil Rza Ulutürkün ictimai etirazları 80-ci illərin poeziyasında bir məqama, bir mərama doğru tuşlanır; əsasən, bəşəri humanizmin ifadəsi, rus sovet və beynəlxalq imperializmin ifşası, milli hərəkatların təsvir və tərənnümü. Bu baxımdan 1980 -1990-cı illərin poetik əsərlərində səciyyəvi üslub, yaradıcılıq xüsusiyyətləri vardır. Ümumən, humanizmin tərənnümü, antihumanizmin ifşası şairin lirikasında zəngin təsvir və intonasiya çalarları doğurmuşdur. “Ömürdən uzun gecələr” kitabında vətəndaşlıq, milli ləyaqət, bəşəri ideallar və humanist duyğuların tərənnümü ön plana çəkilmişdir. “Mayakovski işığında” başlığı altında toplanan şeirlərdə daha çox satirik ruh hakimdir. Həyatı təsdiq və tərənnümlə yanaşı mənfiliklərə qarşı ciddi etiraz, qəzəb və hiddət pafosu bu əsərlərdə mühüm yer tutur. Başlıcası budur ki, Sabir, Mayakovski, S.Vur-
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|