Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
199
surluq və dəyanət mühüm yer tutur. “Şairliyin özülü” (1980), “Mən uçuram” (1980), “Sükan dalındayam” (1980), “Təbrizli Şəhriyar yazır” (1980), “Dəmirləşən dözüm” (1982), “Qorx, qorxma” (1982), “Min bir dərdin dərmanı” (1982), “Müşfiqdənmi artığam, ya Şandor Petefidən?” (1982), “Mayakovski ilə söhbət” (1982), “Sən inanma məddahlara” (1986) və başqa şeirlərində şair “ömrün hər qırpımında çiyni uca, mərd yaşamağı” tövsiyə edir. Onun nəzərində bütün mənəvi keyfiyyətlərin mənbəyi yenə Vətəndir, vətənpərvərlikdir: Kimdir bizə qanad verən? Məgər yalnız bədənimiz? Könül adlı qalamız var. Könül - ilkin Vətənimiz. Şair həyatın məkrlərinə, mənəviyyatsızlıqlarına qarşı yalnız işığı gətirir:
(“Təbrizli Şəhriyar yazır”) Çətin yol götürüb getmək, mənəvi dözüm və dəyanət Xəlil Rza Ulutürk humanizminin, vətənpərvərliyinin mayası, cövhəridir. Bu dözüm və dəyanət şairə - qəhrəmana gənclikdən, dənizlərdən, çinarlardan, Savalandan, Çənlibeldən, təbiətdən gəlir (“Gənclik şəklin və bu günkü özün”, 1982). Xəlil Rza Ulutürk 60-cı illərin şeirlərində olan ənənəni, real- psixoloji zəmində ifadə olunan poetik ruhu humanist dəyərləri 80- ci illərdə daha dərindən, daha təsirli poetik axtarışlarla, tapıntılarla əks etdirmişdir. Şairin humanist görüşlərinə görə şəxsiyyətlər tarixi-milli yaddaşı mənəvi işıq və miras kimi yaşadırlar (“Kimsə tutub gəlir işığımızı”, 1982). Bu məqamda da X.R.Ulutürk xalq taleyini, milli idealı unutmur:
200
Haray! İşıqlarım min kəndə düşsün, Kərkükə, Təbrizə, Dərbəndə düşsün. (Kimsə tutub gəlir işığımızı”) X.R.Ulutürk humanist görüşlərində əvvəlcə adi həyat faktını, hadisə və əhvalatı götürür, onu əyaniləşdirir, sonra ona münasibət əsasında hökm çıxarır. Əxlaq və didaktika belə əsərlərin ideya- məzmununda dayanır. “Qəflət məsələsi”, “Sənə demədimmi?”, “Şirvan qoruğunda ceyran” şeirlərində də belədir: Kiçik bir zədədən yıxılır palıd, Bir gilə zəhərlə pəhləvan ölür. Bir ovuc qum ilə sönür yanar od, Xırda bir fitnədən bulanır könül. (“Sənə demədimmi?”) X.R.Ulutürkün vətənpərvərliyində xəlqilik təbliği səciyyə daşımır, o, mövcudluq, mahiyyət kimi alınır, dərk olunur; ona xitabən mətləblər, məramlar, diləklər dilə gəlir: Dağıtdı dağları zərbəmin yönü, Kəşf etdim xalqımın böyüklüyünü. İndi növbət onun - tapar o günü; Kəşf edər oğlunun böyüklüyünü! (“Mənlik”) Nə qum zərrəsiyəm, nə şeh qətrəsi, Dibsiz ümmanların tufan səsiyəm. Coğrafi sərhədlər qoy öyünməsin, Təbrizin, Bakının söz süfrəsiyəm. Belə olanda şair ölçünü, lirik intonasiyanı aşır, patetik intonasiyaya keçir; lirik qəhrəman içindən böyüməyində, milli xarakterə doğru yol almağında davam edir. Lirik qəhrəmandan milli xarakterə doğru inkişafın kökləri də 80-ci illərin əsərlərində görünür: Bir də baxıb görürsən boğazına dolandı, Tutuquşu adamlar gürzədən qorxuludur. Tutuquşu qəndə bənd. Bu, nəfsinin quludur.
201
Gödəninin quludur. Özüboyda, nataraz sitatların quludur. Damarlarında axan kişi qanı deyil, yox, köləlik məhluludur. Əsfələsafilinə layiqlərin quludur Söyləyimmi adını? Adı batsın batmışın! Qıymıram tarix bilsin, hansı baltanın sapı, qolçomağın qoludur. (“Tutuquşu”) X.R.Ulutürk mücərrəd söz demir, həyatın ciddi həqiqətlərindən danışır. Danışır ki, humanizmdən dəm vuran alim, ziyalı ona daim köməkçi olan, yazılarını səliqəyə salan, ona kömək edən kiçik elmi işçilərin belə haqqını vermir, lakin həm də humanizmdən mühazirə deməyə gedir. Danışır ki, qəzetdə məqaləsi çıxan dilçi öz vətənpərvərliyindən məmnundur. Lakin “öz balası həsrətdir Azərbaycan dilinə”. Dilçi alim Füzulidən, Vaqifdən, Sabirdən söz açır, lakin “öz balası tanımır Füzulini, Vaqifi”. Belələrinin şöhrətinə toxunsan, səni əqrəb kimi çalar” (“Riyakar”, 1980). Şair buqələmunları, obivatelləri - antipodları bəzən lirik təhkiyədə, bəzən isə geniş publisistika imkanları əsasənda təqdim edir (“Ehkamçılara qarşı”, 1980). Xəlil Rza Ulutürkün milli özünüdərkində İnsanın fəal həyat mövqeyinə, xüsusi poetik diqqət vardır. Xüsusilə, bu fəallıq mənfiliklərlə üz-üzə gələndə yenini göstərmək meyllərində, özünütəsdiqdə, haqsızlıqla, ədalətsizliklə qarşılaşmada geniş nəzərə çarpır. Xəlil Rza Ulutürkün fəallığı sadəcə fərdi fəallıq yox, ictimai fəallıqdır. Buna görə də onun poeziyası sərtliyi, kəskinliyi ilə seçilmişdir. Belə bədii keyfiyyət özünü yaradıcılığının ilk illərindən hiss etdirsə də, 60-80-ci illərdə poetik kəsər kəsb etmişdir. Şübhəsiz ki, belə ictimai fəallıq yalnız X.R.Ulutürkə xas ideya-bədii keyfiyyət deyildi. Bu, İkinci Dünya müharibəsindən sonra bədii ədəbiyyatda görünən xarakterik
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|