Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Poemalarında tarixə baxış və istiqlalçılıq
226
“Varlıq” dərgisindəki ana dilli misralar milyon-milyon ürəkdə qüdrət, cürət olanda, Yer üzündə ən şirin bir xəyala dalanda Böyük, azad, müstəqil... Davalaşan köksünə bu sözlər yazılarsa, Söz həqiqət olarsa, mənə qismət olarsa, onda... dincələrəm mən. Ölsəm belə dünyaya yenidən gələrəm mən. (“Gül yastıq”)
X.R.Ulutürkün poema janrına münasibəti lirik şeir yaradıcılığı ilə müvazi başlanmışdır. Biz ümumən poemalarını deyil, poemalarındakı milliliklə bəşəriliyin ideya məzmununu tədqiqata cəlb edəcəyik. Bunu mövzu və problematikanın qoyuluşu tələb edir.
Sovet poemalarından tədqiqat əsəri yazmış X.R.Ulutürk ümumiləşdirirdi ki, “C.Cabbarlının əfsanə-poemasından sonra (“Qız qalası”) H.Cavidin “Azər”i zamanın geniş lövhələrini çəkən fəlsəfi poema nümunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Səməd Vurğun istedadı, mənzum romanları ilə yarışa biləcək epik qüdrətli poemaların sovet dövründə də yarana biləcəyini sübut edir (“Komsomol poeması”, “Aygün”). S.Vurğunun “Bakının dastanı”, “Muğan”, “Zəncinin arzuları”, R.Rzanın “Füzuli”, “Nəsimi”, S.Rüstəmin “On ikinci tüfəng”, M.Dilbazinin “Aliyə”, B.Azəroğlunun “Bakı səfəri”, B.Vahabzadənin “Əbədi heykəl”, “İztirabın sonu”, “Etiraf”, “Şəbi-hicran”, “Qəm içində sevinc”, “Uçun, nəğmələrim”, “Vaxt, sürət, fikir”, H.Hüseynzadənin “Yolda”, “Dilqəm”, Ə.Kərimin “İlk simfoniya”, “Üçüncü atlı”, “Qardaşın heykəli”, Ə.Kür- 227
çaylının “Durnalar Cənuba uçur”, C.Novruzun “Kəndimizin antik heykəli”, “Qərbi Berlin”, S.Tahirin “Cavab versin tarix mənə”, N.Həsənzadənin “Nəriman”, “Zümrüd quşu”, S.Rüstəmxanlının “Bütövlük”, M.Arazın “Üç oğul anası”, “Atamın kitabı”, F.Qocanın “Təkərlər geri fırlanır”, “Ulduzlu düşüncələr”, R.Zəbioğlunun “Zindan” və başqalarının istər epik, istər lirik, istərsə də epik-lirik poemanın müasir ədəbiyyatımızda çox sürətlə inkişaf etdiyini və janrın yeni xüsusiyyətləri ilə zənginləşdiyini göstərir”. (Şairin arxivindən. “Poemada ənənə və novatorluq” məqaləsi) [317]. X.Rzanın iri həcmli epik əsərləri həmin gələnəyin davamıdır. Şairin “Məhəbbət dastanı”(1957-59) poeması Azərbaycanın qəhrəman oğlu, qvardiya mayoru Əliheydər İbrahimov və onun həyat yoldaşı Asiya Hüseynzadəyə həsr olunmuşdur. Poema süjet ardıcıllığına malik deyil, yarımbaşlıqlardan yığılıb şair məqsədini ehtiva edəcək keyfiyyətdədir. Əliheydər müharibəyə getmişdir. O, döyüş zonasındadır. Qəzetlər onun şücaətindən yazır. Asiya Hüseynzadə isə neft mədənində çalışır. Ə.İbrahimov Kiyev, Odessa, Sevastopolda müharibə yolu keçmişdir. O, qatarı idarə edəndə düşmən gülləsi qatarın şüşələrini qırıb tokmüş, mayor İbrahimov 40 yaşında gözlərindən xəsarət almışdır. Poemada qadının ərə sədaqəti, vətən və vətəndaş sevgisi, ananın övladına gözlərini belə bəxş etmək istəyi milli planda olduğu qədər bəşəri məzmundadır. Şərqin Leylisi misalında olan belə məhəbbət misalları Qərb, dünya şairləri üçün örnəkdir; el qəhrəmanları, məhəbbət dastanları əbədidir. Xəlil Rza bəşəri düşüncələrini S.Vurğun kimi lirik ricətlərdə vermiş, dünyada baş verən hadisələrə ümumiləşdirilmiş nəzər yetirmiş, Çin, Polşa, Almaniya, Afrika, Macarıstan, Misir, Koreya, Cənubi Azərbaycanın inqilab
228
hərəkatını xatırlamışdır. Şair xalqların taleyi kimi, Xirosima dəhşətlərinə etiraz edir. Lirik qəhrəman bütün dünyanı: koreyalını, misirlini köməyə çağırır, hər bir ailənin davadan çəkmiş bəlalarına qəlbən acıyır, ağrıyır. Müharibənin gətirdiyi fəlakətlər: anaların göz yaşları, gənclərin silaha sarılmaları, ölümlər, itkilər, yatağa düşən ata - bütün bunlar sadalama, məlumat intonasiyasında oxucuya təqdim olunur. “Atalar – oğullar” poeması da müharibə mövzusundadır. Lirik mühakimə ilə başlayıb təhkiyə intonasiyasında davam edir. Xəlil Rza milli-bəşəri idealları, taleləri sanki ərzi fırladan ata əlləri ilə bağlayır; Romanı titrədən Spartak Əli də, Fransanın Marat bayramı da, bütün üsyanların, inqilabların döyüş bayraqları da ata əlləridir. Mövzuya münasibət epik təsvir səviyyəsində deyil, atanın keçdiyi döyüş yollarını xatırlatmalardadır; Kiyev, Taqanroq və Praqadakı “zəhmli tankların tırtıllarına dolaşıb az qala bu yer kürəsi” - deyən şair kərpic-kərpic tikilənləri şəhər-şəhər viran qoyanları ittiham edir, həm də inamında qərarlıdır ki, yaxşı ki “yenə qorundu kainat”. “Bayatı-Şiraz” (1964-72) da Xəlil Rzanın lirik poemalarındandır. Əsər torpaqşünas alim Barat Cəfərliyə, Zaqatalanın təbii gözəlliklərinə həsr edilmişdir. “Muğam dünyasında” bölməsində İnsanın kökünə, ilkinliyinə bağlılığı ifadə olunur:
Şair İnsan və dünya - bir-birinə qahmar duran vəhdəti həm milli, həm də bəşəri dəyərdə mənalandırır. İdeal dünyanın keşiyində durmaq, onu qorumaqdır:
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|