Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
214
rə böyük ölçülü, güclü intonasiyalı fərmanı işlədir, belə əsərlərdə poetizm az, publisistik-ritorik intonasiya artıqdır. “Bilmirsən, deyim öyrən” (1980), “Verin mənim haqqımı”, “Çılğınlıqdan dözümə keçid”, “Sənin ölümünü gözləyənlər var” (1986), “Sən inanma məddahlara” (1986), “Türk sözündən qorxan gəda” (1986) və başqa əsərlərində məhz belədir. Ümumiyyətlə, X.R.Ulutürkün “Hər bir əsərində yeni bir intonasiya ahəngini eşidirik. Şeirimiz inkişaf etdikcə, onun yeni-yeni formaları yarandıqca, bədii dilimizin intonasiya vasitələri də inkişaf edir” [7, s.156]. X.R.Ulutürk yalnız ictimai səviyyədə, mahiyyətli məsələlər əsasında düşünür; lirik qəhrəman üsyankar, inkarçı mövqeyi ilə görünür. Çünki o, düzgünlük tərəfdarıdır, haqq onundur: Vermə mənim haqqımı! Mən sənət səngərində yaşar Xəlil Rzayam. Qurtuluş versə yurda, ölməyə də razıyam, (“Verin mənim haqqımı”) “Ölüm” anlayışı X.R.Ulutürkdə miqyaslı fəlsəfi mahiyyətdir, X.Rzada ölüm milli ideal və taleyi təqdir və təsdiq deməkdir. “İgidlər, dahilər” şeirində şair həyat, ölüm haqqında fəlsəfi mühakimələr yürüdür. İnsan dünyanı dərk edəndə, ağla, zəkaya söykənəndə yaşarılıq tapır. Bununla da şair ölümdən sonrakı ölümsüzlüyü, ruhun yaşantısını, təsəvvüflüyü qəbul edir. Ölümün mahiyyəti Xəlil Rzada belə açıqlanır: “Ölən öz-özünü yaşatmayırsa, Onu heç bir qüvvə yaşada bilmir”. “Həyatdan hamını qoparır ölüm Yalnız dahilərə toxuna bilmir”. “Ölüm elə bil ki, qurd oğlu qurddur, Qorxur dahilərin göz işığından”. Ölümün fəlsəfi-məntiqi mahiyyəti X.R.Ulutürkdə belədir: ölüm - düşmənə təslimçilik, döyüşdən qaçmaq, eli-
215
ni atmaq, dilini satmaq, ilhamsızlıq, məqsədsizlik, yad qapazı altında yaşamaq, ləkə yaxmaq, haqqı yeməkdir, şərə salmaqdır, elin gözündən düşməkdir, şöhrətpərəstlikdir, yad qoynuna girməkdir. Lirik qəhrəman həm ictimai naqislikləri göstərir, onu sarkazma qədər tənqid edir, həm də yol göstərir, istiqamət verir. Onun poetik nəzərindən, mövqeyindən antipodun, eybəcərliyin maddi-mənəvi vəhdəti, təzadı görünür (“Sənin ölümünü gözləyənlər var”). X.R.Ulutürkün 80-ci illər şeirlərində janr kimi fərdilik tapan ictimai pamfletləri (poema-pamflet) vardır: “Bilmirsən, deyim, öyrən” (1980), “Türk sözündən qorxan gəda” (1980), “Bədxaha açıq məktub” (1984), “Sən inanma məddahlara” (1986), “Təslimçi” (1986), “Sən alçaqsan” (1986), “Sağlıq dilərəm sənə” (1987), “Məddah” (1987), “Başkəsən” (1987) və başqaları. Şair 80-ci illərin şeirlərində pamfletin yetkin nümunələrini yaratmışdır. Həcv, ictimai pamflet xüsusiyyətlərini X.R.Ulutürkün əvvəlki illərdəki əsərlərində də hiss etdirirdi (“Qalstuklu canavar”, 1967). Lakin 80-ci illərdə Xəlil Rza tənqid obyektini birbaşa ifşa üsulu, kəskin jarqonlardan, metaforalardan, rəmzlərdən, metonimiyalardan istifadə əsasında daha ciddi, kəskin qırmaclayır. Belə mövqe X.R.Ulutürkün tənqid pafosunu daha da coşdurur, bəzən ona ifrat ifşaçı xüsu-siyyəti də gətirir. Belə olanda X.Rza qarşt tərəfə “gor-bagor”, “ölücan”, “baxar kor”, “haramxor”, “kişi olmayan pişpişilər”, “əqrəb”, “soxulcan”, “göstəbəklər” damğasını basmaqdan belə çəkinmir, ona görə ki, sərt ifşa üsulunun tərəfdarıdır, ictimai-siyasi məzmun onun əsərlərinin ruhu və canıdır:
Üzdə nazir, rektor, katib... içəridən dustaqlara inanma sən. Sən inanma səni boş-boş öyənlərə,
216
Daim hazır yeyənlərə, qaraya ağ deyənlərə. X.R.Ulutürkün tənqid, ifşa, satira, həcv pəncərəsindən torpaqsatanları da, mənəvi-cismani əsarətdə yaşayan müxtəlif vəzifə sahiblərini də, dilinə, elinə-yurduna biganə olanları da, saxta elm sahibi olan alimlər, qəzetçilər, redaktorları da, bir medaldan ötrü məslək və amalını satanları da, arxalı gürzələri, dinozavrları da görürük. “X.Rza həcvi kəskindir, ehtiraslıdır, qəzəblidir, başlıcası ictimaidir. Şair dəqiq müşahidə etdiyi sosial xəstəliyi tipikləşdirib verir, boya qatılığı, təşbeh düzümü ilə öldürücü effekt yaradır, ifşa obyektini təkrar-təkrar qamçılamadıqca, qeyri-əxlaqi mahiyyətinə varmadıqca, ondan əl götürmür. Həcv bunu sevir: vəzifəli bürokratlar burada “boynunda qalstuk gəzdirən əfi”, “möhürlü-hökmlü cə-nazələr”, “maskalı dəyyuslar” və s. şəkildə damğalanırsa, növbənöv mənəviyyatsızlar – “boşqab dibi yalayan”, “sürünənlər”, “əqrəblər”, “güvə”, “soxulcan” kimi epitetlərlə, əxlaqca naqis adamlar – “ağciyərlər”, miskinlər, cırlar”, “bərk ayaqda əfəllər”, “pişpişi”, “dəngül-düngül adamlar”, “Şəngül, Məngüllər” və s. sifətlərlə səciyyələndirilir, ümumiləşmə məqamında həcvçinin özü də qəzəbi, nifrəti, barışmazlığı ilə obraza çevrilir” [59, s.75]. X.R.Ulutürk ictimai-siyasi pamfletlərində də fərdilikdən uzaqdır, o, geniş ictimai məzmunda tənqid hədəfinə yanaşır; şair xalqın yaraları, ictimai-milli naqisliklərin səbəbləri haqqında poetik mühakimələr yürüdür; millətin tərbiyəsini pozan ictimai bəlaları, eybəcərlikləri aşkarlayır:
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|