Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
169
biz öz yurdumuzun ləyaqətini, şərəfini Babək, Koroğlu, Nəsimi kimi, M.Hüseynzadə kimi qoruyacağıq. Döyüşməyi və elə şərəflə ölməyi bacaracağıq” (Yenə orada, 13 yanvar 1963, s.184-185) [318].
Şairin qardaşı Məhəmməd Rza Xəlilbəyli həmin illəri xatırlayaraq yazmışdır: “1962-ci ildə böyük Sabirin 100 illik yubileyində Bakıda heykəlinin açılışı münasibətilə çıxışına görə ömrünün sonuna kimi təqib edildi (Bu da bir səbəb idi, lakin birinci deyildi - Ə.Ə.). 1969-cu ildə institut müəllimliyindən kənarlaşdırılaraq partiya qurultaylarında və plenumlarında həmişə “milli məhdudluqda”, “obıvatellikdə” günahlandırılırdı. Azadlığı zərrə-zərrə, qram-qram istəmədiyi üçün əzablara, hədələrə, şantajlara məruz qaldı” [102]. Xalq yazıçısı İ.Şıxlı yazmışdır: “Bütün bunlar Xəlil Rza məsləkinin, Xəlil Rza amalının poetik ifadəsinə görədir. Bütün bunlar Xəlil Rzanı böyük poeziya yoluna gətirib çıxarmışdır. Onun estetik qənaətini dəqiqləşdirmişdir. Böyük poeziyanı mütləq və mütləq xarakter sahibləri yarada bilərlər. Böyük xarakterlər isə birdən-birə göydən düşmür, insan fitrətindəki saflığın, qüdrətin və haqsevərlik duyğusunun zaman keçdikcə cəmiyyətdə öz antipodları ilə toqquşması və təslim edilməsi sayəsində başa gəlir. Bəli, məhz təslim edilməsi!” [285, s.6]. X.Rzanın təbiətində yaranan sərtlik və etirazlar ilkin olaraq, təbiətdən ruhuna işləyir, onu düşündürürdü. Lirik qəhrəman təbiətdən öyrənə-öyrənə, görüb götürə-götürə böyüyür. “Bir dəstə çiçək” (1961), “Şəlalə kimi” (1962), “Ürək qızıl gülə bənzər” (1962) şeirlərində olduğu kimi:
Qır bütün sədləri! Şəlalə tək qır! İldırım - buludun, tufan dənizin,
170
Cəsarət - ürəyin istedadıdır! (“Şəlalə kimi”) Lirik qəhrəman qürur və əzəməti də təbiət gözəlliklərindən alır (“Ən böyük səadət”. “Dağlara qalxıram”, “Bir dəstə çiçək”, “Sonsuz qüvvət”, “Çətin gün”): Fikrim - dağ qartalı, hissim - asiman. Elə bil dünyaya hökmdaram mən. İstəsəm, yapışıb bir sal qayadan Dağları ovcumda qaldırıram mən. (“Dağlara qalxıram”) Lirik qəhrəman öz müəyyənliyini hələ ki mücərrəd, ümumi ideyaların, etirazların ifadəsində görür. Özünü axtarışdan özünütəsdiqə doğru yol götürür: Bu dünyaya, bu xalqa verə bilsəm ömrümü, Bəşər səadətində görə bilsəm ömrümü, Zəhmətimlə sevinsə vurulduğum məmləkət, mənimçün ola bilməz bundan böyük səadət! (“Ən böyük səadət”) Şairin məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq ruhunun qaynağı da ata yurdu, ata ocağıdır. “Doğma ev” (1960), “Analar” (1960-61), “Mənim övladlarım” (1962), “Oğlum Təbrizə” (1964), “Anam ocaq qalayır” (1965), “Oğullar gərəkdir Azərbaycana” (1966), “Anam layla çalır” (1966), “Oyatmağa qıymaram” (1967), “Oğullarıma” (1967), “Atanın şer dəftərindən” (1968), “Yatır gül balalarım” (1968), “Üzü nurlu anam mənim” (1969), “Qollarım üstündə” (1969), “Sərvətim” (1969) “Balalarım” (1970), “Gizli iftixar”, “Səadətim” (1970), “Rzam üçün”, “Ata ev tikir”, “Biz gəldi-gedərik, Vətən əbədi” və başqaları həmin mövzudadır. Məhəbbət, qəhrəmanlıq və azadlıq ruhunun qaynaqları 50-ci illərin şeirlərindədir
171
“Mənim ata yurdum, ata məskənim” (1957-58), “Ata işdən gələndə” (1958), “Zəfər çələngi” (1958), “Ata əlləri” (1959), “Sırıqlı” (1959), “Miras” (1959), “Ay ana, yanımda olaydın mənim” (1959). Nümunələrdə əsas ideya yurd sevgisi, valideyn- övlad məhəbbəti, Azərbaycana və dünyaya olan eşqdir. “Doğma ev” şeirində (1960) “təndirinin yanar daşına belə bağlanmış” lirik qəhrəman ata ocağından atəş alır, könlü mehr- məhəbbətdən isinir, onun ürəyi daşında, torpağındadır, vətən hissinin qaynağı da oradadır. Lirik qəhrəmana görə dünyaya gedən bütün yollar öz başlanğıcını ata ocağından götürür: Dünyada heç səni anmayan varmı, Dolansın deyirəm boynuna qollar. Sənin astanandan başlanmayırmı Böyük dahilərin açdığı yollar? (“Doğma ev”) Lirik qəhrəman doğma evi tərənnüm etmir; onu ağ-qara, yaxşı- pis, xeyir-şər, sevinc-kədər “rənglərində” tapır. İctimai təzadların mənbəyini də doğma yurdda görür: Sən çox dinləmisən şerin səsini, Nəsibin gah sevinc, gah da ah olub. Sənin pəncərənin ağ pərdəsini Titrədən “Şur” olub, Çahargah olub. (“Doğma ev”) Lirik qəhrəmanın nəzərində məskunlaşdığı ev yer kürəsinə qədər böyüyür; belə “böyümə” onun azadəlik ruhundan irəli gəlir:
“Analar”, “Anam layla çalır”, “Anam ocaq qalayır”, “Üzü nurlu anam mənim” şeirlərində lirik qəhrəman təf-
172
silata varır, analar əhval-ruhiyyələrinə qədər bədiiləşdirilir (inqilabçı, vətənpərvər, azadxah anası və s.), “ata ocağında təkcə odun yox, həm də anaların od kimi yan-maları” mənalandırılır. Şair, lirik qəhrəman həmin anaları övlad istəyi ilə tərənnüm edir; “dərdlərinin atəşi soyumadığından” da mütəəssir olur. Lakin həm də “sevinci dustaq olan” belə analar “kədərindəki azadlıqdan” təskinlik tapır. Şair müqəddəs ana kədərindən, Vətən dərdindən söz aça-aça, təzadlar aləmindən öz idealına, milli azadlığına boylamr. Lirik qəhrəmanın övladları da ata yurdundan, ata ocağından güc alır. “Oğlum Təbrizə”, “Mənim övladlarım” (1962), “Oğullarıma” əsərlərində övlada ata-ana məhəbbəti təsirli, yanğılı ifadə olunur (“Yatır gül balalarım”, “Oğullar gərəkdir Azərbaycana” (1966), “Oyatmağa qıymaram”, “Qollarımın üstündə” (1969), “Gizli iftixar”(1970): Körpə qığıldayır, körpə ağlayır, Ana layla deyir lap asta-asta. Sanki göy Xəzəri o varaqlayır Yellədir beşiyi dalğalar üstə. (“Oğullar gərəkdir Azərbaycana”) Özüm də bilmirəm sən necə gəldin? Yerdənmi, göydənmi tapmışam səni. Bəlkə də səni heç tale verməmiş, Taleyin əlindən qapmışam səni. (“Oğlum Təbrizə”) Şairin qəhrəmanı oğlundan ərənlik istəyir. “Arzusu, amalı üçün böyütdüyü övladına “səni döyüş üçün yaratmışam mən”, - deyir.- Təsadüfi deyil ki, ata arzuları ruhunda tərbiyə olunmuş oğul - Təbriz Xəlilbəyli Qarabağ uğruda döyüşlərdə qəhrəmanlıqla həlak olmuş, vətənini yaşatmaq üçün şəhid zirvəsinə ucalmışdır! [Bu barədə bax: 106] Belə şeirlərində Xəlil Rza bütünlükdə özünü ya- şayır, o, mənzil şəraitinin çətinliklərindən söz açır, övlad-
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|