Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
162
Gedirəm, əlimdə bayrağın, ay bahar! (“Bahar”) Təbiət gözəllikləri, lirik qəhrəmanı ehtizaza gətirir. O, zəriflikdən yoğrulur, duyğu və düşüncələri Azərbaycanın təbii gözəlliklərinə köklənir. “Şəlalə”, “Ürək qızıl gülə bənzər”, “Mənim tələbələrim”, “Dağlara qalxıram”, “Bağda xəzan düşüncələri”, “Ömrümdə Kür çayını bu rəngdə görməmişdim” (1962) və başqa təbiət şeirləri eyni zamanda şair idealı üçün öyrənmək, görüb- götürməkdir: Süzülür qar suyu qarın altından, Dupduru, tərtəmiz o sulara bax. Tərlan çolpasını qanadlandırıb Yuvadan çıxaran arzulara bax. (“Dağlara qalxıram”) Lirik qəhrəman zərifliyi təbiətdən öyrəndiyi kimi sərtliyi də ondan öyrənir:
Şairin lirik qəhrəmanı təbiət hadisələrinə estetik münasibət bildirir. Bu, əsasən, hissi idrakda, duyğu, davrayış, təsəvvür qaynağındadır. Doğrudan da, “lirik şeir insan aləminin, insan ehtirasının və fəaliyyətinin miniatür mənzərəsidir. Ən adi təsvir şeirleri, peyzaj lirikası belə menzərənin bədii inikasıdır” [62, s.13]:
Lirik qəhrəmanın mənəvi-psixoloji hallarının kökü tə- 163
biətdədir (“Ən böyük səadət”, (1964); “Dağlara qalxıram”, 1965). Mən ki kainatla qucaqlaşmışam, Deyin dağlarmıdır məni coşduran? Yoxsa, mənim arzum - diləklərimdir Bu qoca dağları cavanlaşdıran? (“Dağlara qalxıram”) Şairin lirik qəhrəmanı bəzən təbiət gözəlliklərini mətn boyunca mənalandırma yolu ilə gedir:
Lirik qəhrəman, ideyaları ilə torpağın bar-bərəkəti arasında oxşarlıqlar arayır, sövti-təbii olaraq torpağı fikirlərinə tutalqa bilir:
Şairə, lirik qəhrəmana görə yağışların, güllərin qiyas edilmiş obrazı canlı heyatdır, insandır:
164
60-cı illərin şeirlərində lirik qəhrəman onu əhatə edən ictimai mühitdən, təbiətdən öyrənir, onun varlığı və estetik məzmunu təzadlarda müəyyənlik tapır. 70-ci illərin əsərlərində lirik qəhrəman ictimai etiraz mövqeyində durur, əksliklərdən güc alır, bərkişir, mətinləşir. O, ictimai-siyasi təzadlar içərisindən məqam və məramına doğru yol götürür. 80-ci illərin poeziyasında lirik qəhrəman milli xarakter, şəxsiyyət səviyyəsində yetkinləşir; yəni məqam və məram onu lirik-estetik qəhrəman səciyyəsindən çıxarıb milli öndər səviyyəcinə qaldırır. Buna görə də 80-ci illərin əsərləri məqam və məramın poeziyasıdır. 60-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq Xəlil Rzanın yaradıcılığında vətəndaşlıq, vətənpərvərlik ideyaları gücləndikcə onunla hakim ideologiya, üstqurum arasında təzadlar da güclənmişdir. Mərkəzi Komitə Xəlil Rzanı “nişangaha” almış, nəzarətə götürmüşdür. Şair müsahibələrinin birində demişdir: “Lefortovo zindanı əslində mənim üçün 1969-cu ilin 3 ocaq (yanvar) günü başlanıb. Həmən gün APİ-yə, iş yerimə gələndə gördüm ki, işdən azad edilməyim haqqında əmr verilib. Anladım ki, işdən azad edilməyim... mənim fəaliyyətimi çoxdan bəri izləyən DTK-nın tələsidir. Tələbələrimə çox bağlı idim, onların hər birinin şəxsində Azərbaycanı düşdüyümüz fəlakətlərdən xilas edə biləcək qəhrəman görmək istəyirdim. Başlıca məqsədim onlara milli şüur enerjisi aşılamaqdır. DTK-ın maraqlandıran, həm də mənim bəzən tələbələri Yazarlar birliyinə, Natəvan klubuna, disputlara, yazıçılar ilə görüşə, filarmoniyaya, teatra aparmağım idi” [20]. X.Rza ona edilən haqsızlıqla əlaqədar olaraq 3 yanvar 1969-cu ildə Azərbaycan KP MK-nın katibi Cəfər Cəfərova ərizə ilə müraciət etmişdir. Həmin ərizəni olduğu kimi təqdim edirik: “Sizə çoxdan məlumdur ki, Lenin adına APİ-nin rektoru uzun zamandan bəri MK-dan dönə-dönə, təkidlə edilən zənglərə görə, məni nəhayət, bu il yanvarın 3-də iş-
165
dən azad etməyə məcbur olmuşdur. Əmr məşğələlərə guya vaxtında gəlmədiyim üçün verilmişdir. Munist yoldaşlardan bir çoxu bu hadisəyə irtica və siyasi dələduzluq kimi baxırlar. Şəxsən mən özüm bu fikrə o qədər də şərik deyiləm. Görünür, müəyyən nöqsanlarım olub və bunlar sizin gözünüzdən yayınmayıb. Ancaq öz xalqım, partiyam və vicdanım qarşısında üzü ağ olmağım, on ildən bəri tələbələrimə candan bağlılığım, qarşılıqlı məhəbbətimiz, rüşvətxorlara, nadanlara, milli simasını itirmişlərə qarşı bircə santi belə güzəştə getmədən apardığımız mübarizə və bundan doğan şəxsi ləyaqət duyğusu mənə böyük qüvvət verir. Yazı-pozu ilə məşğul olduğum üçün ruhdan düşməyə əsla vaxtım yoxdur. Hər cür mənəvi, iqtisadi blokadaya dözürəm. İnanın ki, qaz pulu, işıq pulu, ev kirayəsi vermək zərurəti olmasaydı, balalarım gündəlik ruzuya, duza, çörəyə, bir atımlıq çaya möhtac olmasaydı bu gün ağız açıb sizdən iş istəməzdim, son altı ayda dözdüyüm kimi yenə dözərdim. Mənim nöqsanlarımı yalnız təbiətimdə aramayın. Ümummilli gerilik həyatda, redaksiya və nəşriyyatlarda rast gəldiyimiz karyerizm, namərdlik, bürokratlıq, canavarcasına qənimətçilik, kommunist bileti ilə maskalanmış quldarlıq münasibətləri ilə ideallarımızın təbiəti arasındakı kəskin təzadlar qaynar təbiətli saf adamların səbr kasasını doldura bilər. İnstitutda müəllim, professor heyəti, partiya təşkilatı və tələbələrin mənə bəslədiyi etimadı qırmağa çalışmayın. Yenə dərs ilində işə başlamağım üçün günü bu gün qayğınızı əsirgəməyin. İnanın ki, mənim üçün tələbələrə dərs deməkdən böyük səadət yoxdur” (Şairin arxivindən. 3 yanvar 1969-cu il) [318]. Xəlil Rza 60-cı illərdə “Ana dili” (“Laylam mənim nərəm mənim”), “ Məftillə sarınmış yaralar” (“ Apardı sellər Saranı”), “Dəlidağ” kimi əsərlərini yazmaqla ideoloji məsələlərə bədii üsullarla müdaxilə etmiş, KP MK plenumları, Yazıçılar İttifaqı Rəyasət Heyətinin tənqid ob-
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|