Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami GƏNCƏVİ adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 289,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Nağıl mövzusuna müraciət mətnaltı manera kimi”
21 bol-bol istifadə etmək məqsədində olmuşlar. Ona görə də, nağılın struktur potensialı onun mahiyyətində olan bütün məsələlərə diqqət yetirmənin gərəkliyini işarələyir. Nağıllardakı daxili formullar təkcə qəhrəmanın xarakterini, daxili və xarici portretinin mahiyyətini açmaqla da yekunlaşmır. Burada həm də nağıl qəhrəmanlarına aid edilən bütün pred- metlər, fəaliyyətini, hərəkətini ifadə edən, onunla dialoqa girən bütün qütb- lər, sehrli və başlanğıc formullara xarakterik olan nə varsa hamısı cəmləşir. Bütün bunlar keçən əsrin əvvəllərində maarifçi düşüncəsinin, yazıçı qayəsinin ifadəsində müxtəlifliklə səciyyələnəcək forma və üsul axtarışında görünürlər. a)
b)
nağıl sonluqlarına bu və ya digər dərəcədə yaxınlaşan bədii nümunələr; c)
nağıl sonluqları ilə yanaşı, müəllif əlavələrini də özündə ehtiva edən nümunələr; d)
prinsiplərinə uyğun gəlməyən nümunələr. Beləliklə, əsrin əvvəllərində nağıl formullarına müraciətin forma və üsullarının tədqiqi sonrakı mərhələdə bir ənənə kimi davamının necəliyini ararşdırmağın zəruriliyini də ortaya qoyur. İkinci fəslin “Nağıl mövzusuna müraciət mətnaltı manera kimi” adlı ikinci bölməsində göstərilir ki, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında nağıl mövzusuna müraciətin forma və üsullarından danışarkən mətnaltı yazıçı manerası məsələsinə ayrıca diqqət yetirmək lazım gəlir. Məlum olduğu kimi, XX əsr mürəkkəb bir epoxa kimi öz başlanğıcından sonuna qədər ziddiyyətlərlə, problemlərin gərginliyi ilə səciyyələnmişdir. Əsrin əvvəllərində ictimai-siyasi mühitdə baş verənlər, çarizmin bolşevizmlə əvəzlənməsi, kollektivləşmə, otuzuncu illərin repressiyası, rus-alman müharibəsi, müharibədən sonrakı illər və s. hamısı özlüyündə ədəbi prosesin üzərindən keçirdi. Siyasi mühitdə yaşananların ağırlığı ədəbi mühitdə izsiz qalmırdı. Əksinə, daha çox ağırlıq ədəbi mühitin üzərinə düşürdü. R.Rzanın, İ.Hüseynovun, İ.Şıxlının, B.Vahabzadənin, X.R.Ulutürkün, M.Arazın, İ.Məlikzadənin, Anarın, Elçinin, S.Azərinin, Y.Səmədoğlunun və bu silsilədən olan digərlərinin əsərlərində artıq mövcud yasaqların və baryerlərin pozulmasına cəhdlər vardı. Hətta, bir qədər açıq desək, müəyyən mətnaltı gedişlərlə, üstüörtülü sətiraltı eyham və işarələrlə etiraz motivləri görünürdü. Bunlar, onu da etiraf edək ki, birbaşa deyil, mətn daxilində epizodik şəkildə aparılırdı. Maraqlı olan da həmin düşüncə
22 fərqliliyinin, etirazın, cəmiyyətin çatışmazlıqlarını qabartmağa cəhdin xüsusi sənətkarlıq məharəti, yazıçı fəndi ilə ortaya qoyulmasıydı. Bu, özlüyündə bədii-üslubi manera məsələsidir və birbaşa yaradıcı axtarışlarından irəli gəlirdi. Keçən əsrin altımışıncı, səksəninci illər ədəbiyyatını, eləcə də imperiyanın dağılmasından sonrakı doxsanıncı illər ədəbi prosesini müxtəlif müstəvilərdə, yaradıcılıq potensiyasının imkanları və yeni ruhun mühitdə artan dinamik irəliləyişi maraqlı mənzərə ortaya qoyur.
Məlum olduğu kimi, “hər bir dövr ədəbiyyatına və ya müəyyən sənətkar yaradıcılığına müxtəlif nöqteyi-nəzərdən və mövqedən yanaşmaq mümkündür. Ədəbiyyatşünaslar daha çox bədii yaradıcılığın aparıcı pafosunu, qayəvi-estetik xüsusiyyətlərini, yenə də dəqiq söyləsək, müəllifin nə demək istədiyini və ya necə dediyini təhlil etməyə üstünlük verirlər” 1 . Təsadüfi deyil ki, keçən əsrin altımışıncı illərini ədəbiyyatda yeni bir mərhələnin başlanğıcı kimi vurğulayırlar. Bunun isə müəyyən reallıq, həqiqət tərəfləri var. Əlbəttə, bu dövrün təhlilini verən bir-birindən maraqlı, elmi-nəzəri səviyyəsi ilə diqqəti cəlb edəcək araşdırmalar çoxdur. Ancaq bizim marağımızda olan sənətkar axtarışlarında nağıl konstruksiyasından bəhrələnmənin özünəməxsusluq hadisəsidir. Nağıl, dastan, rəvayət, əfsanə və s. bu mənada istifadə, bəhrələnmə üçün ən uğurlu baza idi. Ona görə də, keçən əsrin altmışıncı illər ədəbiyyatında olan nağıl ənənəsinin mahiyyətini geniş müstəvidə bir neçə istiqamətdə aydınlaşdırmaq zərurəti yaranır. Bunlar aşağıdakılardır: a)
qaynağı kimi; b)
nağılın bir forma kimi zəngin epik elementləri özündə ehtiva edə bilməsi imkanı; c)
Bütün bunlar nağıla geniş mənada həm janr, həm real, irreal hadisələri əks etdirmək imkanında olan təcəssüm və təsvir vasitəsi, həm də düşüncə hadisəsi kimi baxmaq imkanı verir. Nağıl bir forma kimi simvolları, mətnaltı düşüncəni ifadə etməyə daha çox imkana malik olduğu üçün yazılı ədəbiyyatda bu tükənməz folklor qaynağına tez-tez müraciət olunması təbiidir. Keçən əsrin 60-cı illərində ədəbi prosesi xarakterizə edən, ona özünəməxsusluq gətirən
1 Qasımbəyli Y. Milli oyanış və özünəqayıdış lirikası. Bakı: Elm və təhsil, 2012, s. 47.
Yüklə 289,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|