Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
Yüklə 2,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
301 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2017, № 1 Ədəbi əlaqələr Cavidə MƏMMƏDOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu cavi_e@yahoo.com TOMAS STERNZ ELİOTUN ƏDƏBİ-NƏZƏRİ GÖRÜŞLƏRİ VƏ “BƏHƏRSİZ TORPAQ” POEMASI Açar sözlər: Eliot, şeir, din, romantizm, ədəbiyyat Key words: Eliot, poem, religion, romanticism, literature Ключевые слова: Элиот, поэзия, религия, романтизм, литература Məlumdur ki, XX yüzilin əvvəllərində Böyük Britaniya poezi- yasında yunan, çin, yapon şeirinin, daha sonra orta əsrlər fransız, italyan, eləcə də XIX əsr fransız simvolizminin təsirləri olsa da, ingilis şeiri öz əsas keyfiyyətlərini, mahiyyətini qoruyub saxlamış, bu təsirlər nəticəsində yalnız zənginlik, inkişaf əldə etmişdir. U.H.Auden kimi gənc şairlərə təsir göstərən qədim ingilis şeiri də bu dövrdə yeni yaranan poeziyanın hərtərəfli təşəkkülünə zəmin olan amillərdən biri idi. İngilis poeziyasının inkişafında xüsusi səhifələrdən birini də To- mas Sternz Eliotun (Thomas Stearns Eliot) yaradıcılığı təşkil edir. Ənənəvi şeirdən uzaqlaşmayaraq müasir poeziya nümunələri, təzə şeir estetikası yaradan T.S.Eliot ədəbiyyata yeni yaradıcılıq texnikası, yeni dil və ifadə formaları gətirən bir sənətkar olmaqla yanaşı, ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə bağlı mükəmməl, həm də orijinal ideyalar irəli sürmüşdür. T.Eliot poeziyanı cəmiyyət həyatından təcrid olunmuş halda qə- bul etmir, şeirdə sosial problemlərin, ictimai mühitin bütün təfər- rüatları ilə əks olunmasını tələb edirdi. Şairə görə, şeirin əsas mövzusu insan və onun mənsub olduğu mühit, ictimai münasibətlər məsələsi 302 olmalıdır. Qoyulan problemin əsərdə necə yer alması, oxucuya hansı şəkildə çatdırılması məsələsi, üslub xüsusiyyətləri isə onun şeirin tex- niki baxımdan inkişafına etdiyi xidmət idi [1, s. 110-112]. T.S.Eliota görə, ədəbiyyatın ilkin mühüm vəzifəsi milliliyini qo- ruyub saxlayaraq inkişaf etməsidir. Başqa sözlə, ədəbiyyat milliliyini qeyb etmədən, başqa millətlərin mədəni dəyərlərinə yiyələnməklə yeni keyfiyyətlərə sahiblənməli, insanlığa faydalı ola biləcək dərəcədə inkişaf etməlidir. Dantenin şeirlərindən, dini ədəbiyyatdan, İncildən bəhrələnən T.S.Eliot belə düşünürdü ki, ədəbiyyat dini kor-koranə təbliğ etməməli, amma mənsub olduğu mədəniyyətin şüurunu yaşat- maqla yanaşı, mütləq dini dəyərlərə də bağlı olmalı, dini düşüncədən təcrid olunmamalıdır [2, s. 10-11]. Eliot çağdaş zamanın müxtəlif olaylarla insana çətin bir həyat yaşatdığını, digər tərəfdən də müasir sivilizasiyanın digər mürəkkəbliklər doğurduğunu əsas gətirərək, şairin daha dərin qavrayışa malikolma məcburiyyətində qaldığını vurğulayaraq yazır ki, şair daha qapalı, daha dolayı bir dilə malik ol- malıdır; dili ifadə etmək istədiyi mənaya uyğunlaşdırmalı, yeri gələrsə dəyişdirməlidir [3]. Böyük Britaniya ədəbiyyatşünaslığında T.S.Eliotun Elizabet dövrü şeirinə xas lirizmə, həmçinin XVII yüzilin metafizik şeirinə - Donneyə (John Donne), eləcə də Drayden (John Dryden) klassisiz- minə meyli hər zaman onun yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biri kimi qeyd olunur. Şair 1921-ci ildə nəşr olunmuş “Müqəddəs meşə: poeziya və tənqid haqqında esselər” (bu kitab üçün bax: https: //archive.org/details/sacredwoodessays00eliot) kitabında “Imperfect Critics” essesində romantizm haqda yazır: “Romantizm gerçəksiz bir qəribəliyə gedən ən qısa yoldur və öz müridlərini yalnız onların öz- lərinə doğru aparır” [3, s. 28] . Bununla T.S.Eliot romantizmin insanı allahlaşdırmaq ideyasına işarə edir, romantiklərin Allahı tapdıqlarını düşündükləri halda, əslində, özlərini tapmış olduqları fikrini irəli sü- rərək, bu dünyagörüşünə etirazını bildirir. O, romantizmin zaman və məkan prinsipinə qarşı çıxır, insanın tanrılaşdırılması məsələsini qəbul etmirdi. Məlumdur ki, XIX yüzil Qərb romantizmində insan əxlaqı bütün dəyərlərin həm mənbəyi, həm də meyarına çevrilir. Neoplatonik fəlsəfəni əsas tutan romantiklər cənnət və cəhənnəm anlayışlarını za- man və məkan prinsiplərinə nəzərən şərh edir ki, T.S.Eliot da roman- tizmin bu dünyagörüşünə qarşı dayanır. T.S.Eliot “Ənənə və fərdi istedad” (“Tradition and the Individual Talent”) adlı essesində, hər şeydən əvvəl, şeir üçün mütləq bəlli bir qaydanın olmasını vurğulayır. Başqa sözlə, T.S.Eliot şeirin mütləq 303 estetik mahiyyət daşımasını, şairin sırf şəxsi duyğularını deyil, in- sanlıq üçün mühüm və aktual olanları gündəmə gətirməsini tələb edir [4]. T.S.Eliota görə, ədəbiyyatın vəzifəsi dünyada əzəldən bəri möv- cud olan bir nizam və ahəng duyğusunu insana anlatmaq, içində oldu- ğumuz xaosa bir nizam vermək, insanı özü ilə və cəmiyyətlə barışdıra bilməkdir [5, s. 87]. Qeyd olunduğu kimi, T.S.Eliot həmçinin milli və dini düşüncəyə sahib olmağı ədəbiyyat üçün mühüm keyfiyyət olduğunu qeyd edir. Belə ki, T.Eliot ədəbiyyatın milliliyini itirmədən digər xalqların mə- dəni dəyərlərindən bəhrələnərək mədəniyyətin və sənətin yeni düşün- cə, dərketmə səviyyəsinə yüksəlməsini, mənsub olduğu xalqın dilinin saflığını qorumaqla yanaşı, inkişaf etdirməsini də vacib sayır [5, s.116]. İngilis ədəbiyyatında şeirin texniki baxımdan yeniləşməsi daha çox Amerika mənşəli şairlərin – E.Pound (Ezra Pound) və T.S.Eliotun yaradıcılığı ilə reallaşır. Hər iki şair poeziyada ahəng və vəzn məsə- lələrinə xüsusi diqqət yetirmiş, şeirə yeni şəkillər gətirmişdir. Belə ki, E.Pound irəli sürdüyü ideyaları, yaratmaq istədyi ovqatı daha çox biri digərinə zidd fikirlərin sıralanması yolu ilə ifadə edərək yeni bir üslub yaradır. Bu baxımdan, biri digərinə zidd fikirlərin təsiri ilə oxucunun düşüncə və hisslərinə daha ciddi təsir edə biləcəyini düşünən E.Poun- dun şeirə gətirdiyi bu yeni tərzdən T.Eliot böyük ustalıqla faydalana bilir və şairin “Bəhərsiz torpaq” (“The Waste Land”) əsəri bunun bariz nümunəsidir.“Bəhərsiz torpaq” dini dəyərlərdən uzaq düşən Qərb dünyasının mənəvi böhranını əks etdirən və xilas yolunun dini, ənənə- vi dəyərlərə qayıdışda olduğu fikrini irəli sürən möhtəşəm əsərlərdən biridir. Bu əsərdəki təzadlar, əlaqəsiz görünən hadisələr, bir-birinin ardınca sıralanan və iç-içə təqdim olunan mürəkkəb, bəzən də anlaşıl- maz düşüncələr, izahı çətin səhnələr məhz E.Poundun poeziyaya gə- tirdiyi və daha sonra T.Eliotun faydalanaraq yaradıcılığına tətbiq et- diyi forma və üslub yeniliklərindən idi. “Bəhərsiz torpaq”da ideyalar təzadlı şəkildə bir səhnədən digərinə dərhal keçidlərlə açılır, bu kimi digər xüsusiyyətləri əsərin asanlıqla anlaşılmasına mane olur. Əsərdə müşahidə edilən son dərəcə gözəl ahəng, güclü enerji də məhz yeni yaradıcılıq prinsipinin əsas xüsusiyyətlərindən biri idi. T.Eliotun yaradıcılığının əsas mövzusu olan ümidsizlik, ölüm motivi, insanın məhkumluğundan doğan acı taleyinə kədərli müna- sibət “Bəhərsiz torpaq” əsərində daha sərt şəkildə yer almaqdadır. Belə ki, “Bəhərsiz torpaq” poemasında şair dərmanı, əlacı olmayan xəstəliyə tutulmuş insanları, bəhərsiz torpağı, soyuq, duzlu dənizi 304 təsvir edir, çıxış yolu yalnız ölüm olan insanların həyatının faciəsini əks etdirir. Bununla da T.S.Eliot poemada insan həyatını, mənəvi də- yərlərin məhv olduğu mühitdə insanın yaşamaq istəyini uğursuz cəhd kimi diqqətə çatdırır, normal axarından çıxmış, mahiyyətini dəyişərək eybəcərləşmiş dünyada insanın xoşbəxt olacağına ümidsizlik ifadə edir. Əsərdə ölüm əsl simasını itirmiş dünyanın və onun sakinlərinin yeganə çıxış yolu kimi təqdim edilir. “Bəhərsiz torpaq” əsəri simvollarla zəngin olduğu, həm də tam yeni üslubda yaradıldığı üçün bir qədər çətin qavranılan və hətta tərcümə zamanı orijinal mənanın saxlanmasında da çox zəhmət tələb edən mürəkkəb bir əsərdir. Əsər Avropanın müasir adamlarının ya- şadıqları yabançı duyğuları, param-parça olmuş ənənəvi dəyərləri, ma- hiyyətini dəyişməkdə olan insan mənəviyyatını təqdim edir. Əsərdə arzuladığını arayan insan, qəfildən, əslində, bu axtarışındakı məqsəd və imkanlarını qeyb etdiyini anlayır. Ümumiyyətlə, T.S.Eliotun qəhrə- manları daha çox həyata məğlub olmuş, taleyin acıları, həyatın və zamanın amansız təsadüfləri ilə barışmağa məcbur insanlardır. Qeyd etdiyimiz kimi, T.S.Eliotun “Bəhərsiz torpaq” əsərini yaz- dığı zaman elə bir dövr idi ki, Qərb dünyası mənəvi və iqtisadi böhran yaşamaqda idi. “İyirminci əsrin əvvəllərində Avropanın yaşadığı böh- ranın əsəri” hesab olunan “Bəhərsiz torpaq”da şair həm dini inancını, sabaha inam və ümid hissini tərk etmiş, əslində, çarəsiz vəziyyətdə qalmış insanın yeknəsəq həyatını, pozuq düşüncələrini, çaşqın, bəzən də özü tərəfindən belə anlaşılmayan hisslərini tutqun rənglərin, biri- birinə bağlı olmayan səhnələrin təsviri, fərqli zamanların, qırıq təəs- süratların tərənnümü ilə təqdim edir. Avropa böhranının mənəvi mən- zərəsini təqdim etmək üçün bir-biri ilə əlaqəsi olmayan səhnələr quran müəllifin “Bəhərsiz torpaq” poeması müxtəlif dünya mütəfəkkirlərinin əsərlərinin izləri ilə zəngindir. Şair sanki bəşərin düşüncə tarixini or- taya gətirir, müasir insanı bu hala düşürən səbəbləri və bu vəziyyətdən çıxış yolunu nişan verir. Zamandan-zamana adlayan xəyallarla şair dövrünün gerçəklərinə işıq tutur. Müxtəlif rəmzlər vasitəsilə insanın mövcud mühitdə məhvinin labüd, xilasının imkansız olduğunu ifadə edən şair yazır: Yüklə 2,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|