Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 150 
                        Cədvəl 3.3 
Bərk buğda (T.durum Desf.) nümunələrinin  
tolerantlıq indeksləri 
Adı 
Sünbülün 
çəkisi 
Dənin 
çəkisi 
Dənin sayı 
1000 
dənin 
kütləsi 
1 
2 
3 
4 
5 
1. Qırmızı buğda 
0.25 
0.16 
9.30 
1.50 
2. Leukurum 79 
0.33 
0.20 
-3.60 
1.10 
3. Aysberq Odesskaya 
1.03 
0.72 
6.10 
9.60 
4. Odesskaya 49.81 
0.51 
0.51 
5.80 
3.30 
5. Vezio 
0.95 
0.51 
5.10 
3.70 
6. Elan 
0.17 
0.22 
-5.20 
2.20 
7. Cəfəri 
1.05 
0.66 
11.20 
3.10 
8. Xoranka 
0.46 
0.26 
9.90 
-3.20 
9. Kalvin 
0.11 
0.28 
-6 
11.0 
10. Febo 
0.36 
0.01 
-7.30 
9.80 
11. Timiryazevskiy karlik 
1.31 
1.02 
17.30 
1.80 
12. Jemçuk Odesskaya 
0.17 
0.22 
-5.70 
9.20 
13. Muğan  
0.02 
0.05 
-8.0 
1.90 
14. Mürəkkəb hibrid 
-0.08 
0.17 
-1.70 
3.10 
15. Ray 91 
1.15 
0.15 
-0.30 
5.10 
16. Giorgio 302 
0.06 
0.29 
-2.70 
0.90 
17. Bərəkətli 95 
0.20 
0.14 
-2.10 
4.00 
18. Ağ buğda 
0.20 
0.18 
-8.0 
3.70 
19. Jaxino 
0.20 
0.17 
-3.80 
0.40 
20. Leukomelan 
0.29 
0.02 
-5.10 
7.70 
21. Xarkovskaya 46 
0.17 
0.13 
-6.40 
3.40 
22. Arandəni 
0.19 
0.10 
5.50 
-6.30 
23. Bəxt 
0.79 
0.45 
13.20 
-2.10 
24. Mirvari 
1.01 
0.70 
21.20 
4.30 
25. Şirvan 
0.34 
0.40 
5.40 
1.20 
26. Qarabağ 
0.34 
0.38 
-5.60 
2.30 
27. Bərəkət 
0.26 
0.14 
-0.80 
3.90 
28. Karol 
1.08 
0.95 
10.8 
7.00 
29. Şərq 
0.40 
0.11 
0.0 
-4.30 
30. Zaparoji 803 
1.16 
0.63 
14.6 
-0.20 
31. Kəhrəba 
1.02 
0.70 
3.0 
4.70 
32. Şirvan 3 
0.28 
0.14 
-5.40 
2.40 
33. Orzini 
0.94 
0.68 
-5.40 
14.3 
34. Yerli 549 
0.17 
0.25 
-6.60 
4.00 
35. Romeo 
1.28 
0.93 
3.50 
12.8 
36. Yaqut 
0.18 
0.14 
-11.50 
0.70 
37. Moldoviya hibridi 
0.97 
0.51 
-0.10 
11.4 
38. Zedan 3d 56 
0.19 
0.57 
-.9.50 
3.60 
39. Xoranka 46 
0.77 
0.79 
-0.70 
3.00 
40. Persion 
0.83 
1.16 
-8.0 
13.3 
41. Nəsimi 
0.94 
0.77 
-0.10 
3.50 

---

 
151 
 
 
Şəkil 3.4. Bərk buğda (T.durum Desf.) nümunələrinin 
          quraqlığa davamlılığa görə qruplaşması   
 
Dendroqramda,  həmçinin,  davamlılığına  görə  bir-birinə 
yaxın olan sortları da görmək olar. Belə ki, birinci qrupda bir-
ləşən  nümunələr  özləri  də  qrup  içərisində  müxtəlif  alt  qrup-

---

 152 
larda  birləşmişlər.  Alt  qruplarda  birləşən  nümunələr  demək 
olar  ki,  davamlılıqlarına  görə  bir-birlərinə  daha  yaxın  sortlar 
hesab  edilirlər. Məsələn; birinci qrupda 4 alt qrup  əmələ  gəl-
mişdir.  Elan,  Jemçuk  odesskaya,  Yerli  549,  Kalvin,  Giorgio 
302,  Bərəkət,  Şirvan  3,  Qırmızı  buğda,  Ağ  buğda,  Jaxino, 
Xarkovskaya 46, Yaqut, Bərəktli 95, Arandəni sortları birinci 
qrupun birinci alt qrupunda birləşmişlər. Tolerantlıq indekslə-
rinə nəzər  salsaq  görərik  ki, Elan  və Jemçuk Odesskaya  sort-
larında sünbülün çəkisi və dənin çəkisində əmələ gəlmiş dəyi-
şiklik eynidir. Sonra  gələn  sortlar da  yaxınlıq prinsipi  ilə dü-
zülmüşlər. Burdan belə nəticə çıxarmaq olar ki, birici alt qrup 
ikincidən,  ikinci  üçüncüdən,  üçüncü  isə  dördüncüdən  daha 
davamlıdır. Bu prinsip 2-ci əsas qrupda da müşahidə edilir. 
 
 
3.6.2.
 
 Bərk buğda (T.durum Desf.) sortlarının normal  
və duzluluq şəraitində məhsuldarlıq elementlərinə  
görə müqayisəli təhlili 
 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  duzluluq  stresi  quraqlığa  nis-
bətən  bitkilərin  məhsuldarlıq  elementlərinə  daha  kəskin  təsir 
etmişdir.  Bu  Ucar  rayonunda  yayılmış  orta  şoran  torpaqlarda 
osmotik  təzyiqin  daha  güclü  olmasını  göstərir.  Duzluluğun 
təsirindən Muğan, Şirvan 3, Persion , Qırmızı buğda , Romeo, 
Yerli 549, Sedan 3d56 sortlarında bitkinin boyu 35.5-48.0 sm, 
Leukurum  79,  Jaxino,  Kəhrəba,  Xoranka  46  sortlarında  1.5-
4.00  sm,  qalan  sortlarda  isə  7.3-30.0  sm  intervalında  azalma 
müşahidə olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, hündür boylu 
sortlarda  azalmanın  faizi  daha  çox  olmuşdur.  Mirvari  və  s. 
kimi  sortlarda  isə  dəyişmə  əhəmiyyətli  dərəcədə  olmamışdır. 
Məhsuldar  gövdələrin  sayına  görə  isə  demək  olar  ki,  bütün 
nümunələrdə  ya  cuzi  artım,  ya  da  dəyişmə  əmələ  gəlmə-

---

 
153 
mişdir.  Ən  çox  artım  Elan  (2.00),  Karol  (2.5),  Jemçuk  odes-
skaya (2.00) sortlarında müşahidə edilmişdir. Sünbülün uzun-
luğu da stresin təsirindən dəyişməyə məruz qalmışdır. Ən çox 
azalma  Mürrəkkəb  hibrid  (3.20  sm),  Odesskaya  49.81  (2.1 
sm)  sortlarında  təsadüf  edilmişdir.  Sünbülün  uzunluğu  ilə 
sünbülcüklərin  sayı  arasında  birbaşa  müsbət  korrelyasiya 
mövcuddur,  bu  isə  sünbülün  sıxlığından  aslı  olaraq  dəyişən 
faktor  hesab  edilir.  Bizim  tədqiqatımızda  sünbülcüklərin  sa-
yında əhəmiyyətli dəyişmə müşahidə edilməmişdir.    
 
    
 Cədvəl 3.4. 
 
 
Bərk buğda (T.durum Desf.) nümunələrinin  
tolerantlıq indeksləri 
 
 
Adı 
Sünbülün 
çəkisi 
Dənin 
çəkisi 
Dənin 
sayı 
1000 
dənin 
kütləsi 
1. Qırmızı buğda 
1.35 
1.40 
12.50 
22 
2. Leukurum 79 
1.44 
1.50 
14.0 
3.00 
3. Aysberq Odesskaya 
1.19 
0.97 
11.1 
10.0 
4. Odesskaya 49.81 
0.46 
0.46 
2.80 
6.10 
5. Vezio 
1.78 
1.09 
16.3 
7.30 
6. Elan 
0.97 
1.02 
14.9 
6.10 
7. Cəfəri 
2.59 
1.63 
22.5 
15.2 
8. Xoranka 
1.33 
0.94 
17.7 
-0.10 
9. Kalvin 
0.90 
1.00 
7.00 
6.90 
10. Febo 
1.76 
1.25 
16.9 
9.80 
11. Timiryazevskiy karl. 
1.76 
1.32 
15.2 
12.2 
12. Jemçuk Odesskaya 
0.86 
0.84 
-2.60 
19.3 
13. Muğan  
1.20 
1.20 
7.80 
7.90 
14. Mürəkkəb hibrid 
1.70 
1.63 
10.9 
15.70 
15. Ray 91 
2.81 
1.76 
22.7 
12.5 

---