Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
dilind
ə isə “əmiktaş” şəklindədir. Müqayisələr “süd qardaşı”nın əvəzində “əmik-
d
əş” sözünün işlədilməsinin daha uğurlu olduğunu göstərir. 
B
ədii mətnlərdə  dilçilik məsələlərinin  poetik  şəkildə  ifadəsi müəyyən-
l
əşdirilməlidir. Nümunə: IX-XI  əsrlərdə  aid  “Oğuznamə”dəki “söz sözü çəkər”, 
“Söz sözd
ən  açılur”,  “Söz  torpaq  kibidir,  eşdikcə  örər” kimi deyimlərin məna 
yükü F-
de  Sössürün  “...İstənilən söz həmişə  onunla bu və  ya digər surətdə 
assosiasiyaya qadir olan h
ər şeyi  yada sala bilər” fikri ilə eyni semantik şaxədə 
birl
əşir. Bu isə o deməkdir ki, “Oğuznamə”də poetik şəkildə ifadə olunmuş nəzəri 
fikirl
ər Avropa dilçiliyini ən azı min il qabaqlamışdır. 
Az
ərbaycan dili dərsliklərində fikri təsdiq üçün verilən nümunələrin bədii-
estetik siql
ətinə xüsusi olaraq diqqət yetirilməlidir. Yeri gəlmişkən, bu sahədə tu-
tar
lı mənbələrimiz kifayət qədərdir. Məsələn, Bəkir Çobanzadə 1928-ci ildə yazdı-
ğı “Türk qrameri” kitabında hal kateqoriyaından bəhs edərkən “Gətirəndə el gəti-
r
ər, yel gətirər, sel gətirər. Aparanda el aparar, yel aparar, sel aparar” kimi nümu-
n
ələri verir. Bu mənada Azərbaycan dili dərsliklərində  “Əhməd  yaxşı  oxuyur”, 
“Tu
ral top oynayır”, “Zəng vuruldu, dərs başlandı” kimi cümlələrdən imkan daxi-
lind
ə  imtina  olunmalı,  əksinə, “Qar üzərinə  qan  tammış  kibi  qızıl  yanaqlım!” 
(“Ki
tab”), “At türkün qanadıdır” tipli nümunələrə üstünlük verilməlidir. 
Ulu D
ədə Qorqudun dilini yad təsirlərdən qorumalı, yaşatmalı, təkmilləşdir-
m
əli və zənginləşdirməliyik. 
 
 
58 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
 
M.A. 
TƏKLƏLİ (NURİYEVA)  
 
ÇAĞDAŞ DÖVRDƏ AZƏRBAYCAN DİLİ 
 
Açar sözl
ər: ana dili, alınma söz, türkcə, rus dili 
Клчевые слова: родной язык, иноязычные слова, по-турецки, русский язык 
Key words: mother tongue, adopted word, turkish, russian language 
 
Dil milli varlığın simvolu, daha doğrusu göstəricisidir. Milyon illər ərzində 
in
sanın bütün başqa kəşfləri ilə müqayisə etdikdə dilin ən böyük, ən ecazkar bir 
k
əşf olduğu qənaətinə gəlirsən. Dil insan fikrinin, insan mənəviyyatının, psixoloji 
al
əminin  ehtiraslarının  parlaq  bir  güzgüsüdür.  Dil  gözəllik xəzinəsidir. Son za-
manlar dilin t
əmizliyi, bu mənada alınma sözlərə fərqli münasibətlər fonunda bu 
m
əsələ  tez-tez mübahisə  və  tədqiqat hədəfinə  çevrilməkdədir. Cəsarətlə  demək 
olar ki, bel
ə araşdırmalar ictimai, milli, tarixi əhəmiyyət daşımaqla bərabər, siyasi 
probleml
ərin həlli üçün də açar kimi bir vasitədir. 
Az
ərbaycan  ədəbi dilindəki  alınma  sözlərin xarakteri və  lüzumsuz 
alınmaların ortaq türkcəmizə məxsus sözlərlə əvəzlənməsi vacibliyi. Alınma söz 
niy
ə alınır və onun dilə daxilolma zərurəti nədən doğur? Məlum olduğu üzrə söz 
alınmasının  birinci  səbəbi müəyyən  anlayışları  ifadə  etmək üçün dildə  lazımi 
sözün  yoxluğundan  doğur.  Alınma  sözlərin vasitəsilə  isə  dil zənginləşir,  onun 
ifad
əlilik imkanları daha genişlənir. 
C
əmiyyətin  inlkişafı  ilə  birlikdə  dilin də  zənginləşməsi və  təkmilləşməsi 
fakt
ları da göz önündədir: fayl, printer, skaner, monitor, maus, kartriç (kompüterə 
aid);  kikboks, skeytbol,  boulinq  (idmanla 
əlaqədar),  biznes-sentr,  şou-biznes, 
makler, market, barter, vauçer, diler, broker, eksçenc (iqtisadiyyat v
ə maliyyə ilə 
bağlı),  top-şou,  mesaj,  imic,  fitnes-klub, xit, prezentasiya, nominasiya,monitor, 
şoumen,  feysbuuk,  brifinq, debat, sponsor, bankomat  (insanın  müxtəlif fəaliyyət 
sah
ələri ilə əlaqədar)...kimi sözlər dilimizdə günü-gündən çoxalmaqdadır. 
Az
ərbaycan dilində  alınma  sözlərin  miqyasını  və  xarakterini təyin etmək 
üçün dilin tarixi inkişafı yollarına nəzər salmaq lazım gəlir. Belə ki, Azərbaycanın 
Rusiya imperiyası idarəsinə keçməsilə XIX yüzilliyin ilk çağlarından başlayaraq 
rus, h
əmçinin Avropa sözlərinin Azərbaycan ədəbi dilinə intensiv axını başlayır; 
h
əm də  bu sözlərin müxtəlif funksional üslub təzahürlərinə  nüfuz etdiyini 
görürük. Bu t
əsir Sovetlər birliyi illərində  daha güclü və  davamlı  xarakter  alır. 
H
ətta bu qarşısıalınmaz axının təsiri altında əvvəl dilimizdə işlənən sözlərimiz bu 
zorakı  alınmalar  önündə  tab gətirmir, fəallığını  tezliklə  itirməklə  aradan  çıxır, 
daha doğrusu öz yerini yeni “alınmalara” verirdi: qışla -kazarma; dolça – qrafin; 
dol – vedr
ə; almas – brilliant; təqvim – kalendar; həyəcan– trevoqa; dəftərçə – 
bloknot;  masa  –  stol; 
ayaqqabı  –  tufli;  saray  –  plaza;  soba  –  peç...sözləri ilə 
 
59 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
əvəzlənməklə dildə sıxışdırılıb passivləşməyə üz qoydu. Faktlar göstərir ki, rus di-
lind
ən və onun vasitəsi ilə Avropa dillərindən söz alınarkən bu prosesdə
 
dilimiz-
d
əki
 
əski və  əlverişli  sözlərimizin  mövcudluğu  nəzərə  alınmamışdır.  Demək  ki, 
di
limizin lüğət tərkibindəki alınmaların heç də hamısı qonşuluq münasibətləri sa-
y
əsində, nə də deyildiyi kimi iqtisadi, siyasi, elmi, mədəni əlaqələr nəticəsində da-
xil оlmamışdır. Aydın olur ki, dillərin qarşılıqlı əlaqəsi məsələsi birtərəfli anlaşıl-
dığından nəticədə xalqın milli sərvəti sayılacaq ana dili lüzumsuz və bu səbəbdən 
d
ə  doğmalaşa  bilməyən yad ünsürlərlə  dolmuşdur.  Bu  mənzərəni  canlandırmaq 
üçün  yuxarıda  göstərdiyimiz nümunələrə  bu sayaq əlavələr edə  bilərik:  şorba  – 
sup; iflas-bankrot; alay – polk; yav
ər – adyutant; nüsxə - resept; çapar (və ya qa-
sid) – kuryer; üst
əgəl – plyus; çəkmə, ayaqqabı - tufli; mənzərə - peyzaj; əzvay – 
aloe; s
əfil – bomj; qovluq – papka və s. 
T
əbii ki, qeyd etdiklərimiz beynəlmiləl sözlərə aid deyildir; beynəlmiləl xa-
rakterd
ə dəyərləndirilən alınmaları dəyişməyə heç bir əməli və elmi ehtiyac yox-
dur. Bunlar 
notarius,  kolxoz,  sovxoz,  şlyapa,  poliklinika,  telefon,  poema,  ro-
man, atom, dram, artist, balerina, metro...kimi sözl
əri əhatə edir. Lakin villa 
yerin
ə malikanə, saray, test yerinə yoxlama, sınaq, , eksklyüziv – xüsusi, bravo - 
əhsən, afərin; innovasiya – yenilik, , bomj – səfil və ya səfil – sərgərdan; mini 
market  –  dükan;  market  –  maqazin;  super market –  bazar;  anons  –  duyuru; 
star – ulduz; 
şou – göstəri; unikal- möhtəşəm, mümtaz, üstün; qonorar – qələm 
haq
qı; komfort – rahat; problem – qayğı, müşkül və ya məsələ, illət deyə bilmə-
rik
mi? Daha doğrusu işlətməkdə olduğumuz həmin sözləri istifadə etmədə ardıcıl 
ola bilm
ərikmi?! O halda ki, problem anlayışında öz yerinə və məqamına görə bü-
tün qeyd olunan m
əfhumlar öz ifadəsini tapa bilir. Həm də bunlar heç də beynəl-
mil
əl terminlər deyil. Bu sözlərin göstərdiyimiz şəkildə ana dilindəki çox əlverişli 
qar
şılığı  olduğu  halda  illərdən bəri  işlədilən, hər kəsin  bildiyi,  işlətdiyi,  alışdığı 
sözl
ərimizi dildən sıxışdırıb çıxarmağa nə ad vermək olar? Qəzənfər Kazımovun 
ob
razlı qeyd etdiyi kimi, “nə üçün özgə qaşığı işlədirik?”.. Düşünmək lazımdır. 
H
əm də sözlərin hamısını birbaşa mənbə dildən almadığımıza və bu sözləri 
rus dili “körpüsünd
ən” keçirdiyimizə görə beynəlmiləl sözləri belə dəyişilmiş hal-
da götürm
əli olduq: repartyor, transpartyor, və yaxud beynəlmıləl fabrik olduğu 
halda lüzumsuz olaraq h
əm də zavod sözünün, helikopter yerinə vertolyot alınma-
sı...  Ölkənin  ziyalıları  dilimizin  qayğısını  çəkməklə  daim belə  hallara  qarşı  çıx-
mışlar. Xalq şairi Rəsul Pza Azərbaycan SSR-in o zamanlar Baş Soveti olan Ali 
So
vetinin ikinci sessiyasının iclasındakı çıxışında deyirdi: "Mən bilmirəm, "Kom-
munist" q
əzeti hansı əsasa görə və hansı haqla maliyyə, vətəgə, təpə, məhsul, hə-
v
əs, fincan sözləri var ikən, finans, promısel, sopka, produkt, stimul, çaşka və bu 
kimi sözl
əri özbaşına bizim dilimizə soxur? 
Düzdür, ana dilimizin 
əsas zənginləşmə mənbəyi dilin daxili imkanlarıdır; 
m
əhz bu yol ən məhsuldar,  ən  əlverişli  yoldur.  Dilin  lüğət tərkibi  yalnız  bu 
m
ənbənin hesabına artıb güclənə bilir. Hətta bir vaxtlar ifrata varan ziyalılarımız 
 
60 

---