N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
m
ədəni elita mentaliteti, hakim elita mentaliteti. Qeyd olunan qrupların ifadə
etdikl
əri mentallığın hər birinin özünəməxsus xüsisiyyətləri mövcuddur. Mədəni
elita kütl
əvi şüur dəyərlərini
təhlil edərək, nəzərdən keçirərək yüksək mədəniyyəti
inkişaf etdirir və bu dəyərləri yenidən xalqa qaytarır. Bununla da kütləvi
mentaliteti z
ənginləşdirir. İntellektual elitanın əldə etdiyi yeni mahiyyətlər hakim
elita t
ərəfindən gündəlik həyata tətbiq edilir və bununla da cəmiyytin inteqrasiyası
t
əmin olunur, onda baş verə biləcək nizamsızlığın qarşısı alınır. Buradan belə bir
q
ənaət yaranır ki, hakim elita daim
həm xalqla, həm də mədəni elita ilə əlaqədə
olmalıdır. Qeyd olunan münasibətlərdə cəmiyyətin inkişafını təmin edə biləcək
müvafiq g
ərginlik balansının qorunub saxlanması bu prosesin çox mühüm
m
əqamıdır və uğurlu inkişafın əldə edilməsinin zəruri cəhətlərindəndir. Başqa
sözl
ə, sosial qruplar arasında mental müxtəlifliyin müvafiq ölçüdə olması məq-
s
ədə uyğundur. Sosiumda həmrəyliyin qorunub saxlanması üçün sosial qrupların
mentallığı müəyyən ümumi xüsisiyyətləri özündə ehtiva etməlidir. Burada
mental
f
ərqliliyin və oxşarlığın səmərəli, optimal nisbəti nəzərdən qaçırılmamalıdır. Bu,
bir t
ərəfdən qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyət prosesində mədəni innovasiyaların həyata
keçirilm
əsi üçün konstruktiv gərginliyin saxlanmasına hədəflənməlidir. Digər
t
ərəfdən də mövcud durum qarşıdurmaya səbəb olmamalıdır. Bir fikir də xüsusilə
qeyd olunmalıdır ki, hədsiz mental müxtəliflik yalnız ayrı-ayrı ölkələr üçün deyil,
bütövlükd
ə, bəşəriyyət üçün də qorxuludur. Qloballaşma şərаиtndə dünyada
c
əmiyyətlər arasında artan qarşılıqlı münasibətlər fonunda mentallıqlar arasında
mövcud f
ərqliliklərin əhəmiyyətinin qabardılması konfliktlərin kəskinləşməsinə
s
əbəb olur. Ona görə də mövcud mentallıqlarda ayırıcılıq xüsusiyyətlərinin deyil,
birl
əşdiricilik məqamlarının vurğulanması, məhz bu əsaslardan çıxış edilərək
əlaqələrin formalaşmasının təmin edilməsi bu gün dünyada insanlar, xalqlar,
dövl
ətlər və hətta kontinentlər arasında hökm sürən gərgin situasiyanı aradan
götür
ə, hadisələri müvafiq məcraya yönəldə bilər.
Müasir dövrd
ə qloballaşma hər bir insanın həyatını əhatə etməyə başlayıb.
Bu şərait müxtəlif dil və mədəniyyət daşıyıcıları ilə çox sıx əlaqələrin, ünsiyyətin
yara
dılması zərurətini aktuallaşdırıb. Dövrümüzün bu mühüm və qaçılmaz məqa-
mının həyata keçirilməsində isə qarşıya mürəkkəb xarakterli maneələr çıxır. Bu
mane
ələr reallaşdırılması nəzərdə tutulan fəaliyyətin mahiyyətindən doğur. Belə
ki, mill
ətlərarası kommunikasiyanın ən çətin cəhəti ondan
ibarətdir ki, ünsiyyət
prosesind
ə hər kəs digərinin mədəniyyətini öz mədəniyyəti kontekstindən dəyər-
l
əndirməyə çalışır. Sözsüz ki, bu tərz şəraiti düzgün müəyyənləşdirməyə vəsilə ola
bilm
əz.
Nə qədər çətin olsa da, bu sırada düzgün yol digərinin dilinin, mədəniyyə-
ti
nin, dünyagörüşünün əsasını təşkil edən elementlərin dərindən dərk edilməsidir.
Çünki m
əhz bu təqdirdə insanda gündəlik həyatda hadisələrə müəyyən kommuni-
ka
tiv davranış və emosional reaksiyalar formalaşır. Görünür, məhz elə bu
cəhətlər
mentalitetin mahiyy
ətini əhatə edir.
51
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
M
əlumdur ki, müasir dövrdə dünyanın dərk edilməsində iqtisadi proseslər
güclü t
əsirə malikdir. Bir çox ölkələrdə bu gün iqtisadiyyat çox böyük sürətlə,
yüks
ək nəticəyə istiqamətlənərək inkişaf edir və bu yeni şəraitdə insan, sanki,
mü
əyyən bir mentallığa aid olduğunu unudur. Bu məqamda Martin Hadeggerin
bir fikfi mövcuddur: “... texnika getdikc
ə daha çox insanı torpaqdan qoparır və
bununla da onu kökünd
ən ayırır. Bu yaxınlarda mən Yerin kosmosdan çəkilmiş
foto şəkillərinə baxanda qorxdum. Bizə atom bombası lazım deyil, insanın kökü-
nün k
əsilməsi göz qabağındadır.” (1) Fikrin davamı olaraq alim bildirir: “Bəşəriy-
y
ət haqqında bizim təcrübələrimizə və tarixə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, mühüm
əhəmiyyətə malik və dəyərli
nə varsa, insanın vətəninin olmasından və ənənələrə
kökl
ənməsindən yaranmışdır”. (2) Belə bir fikir mövcuddur ki, dil birliyi ümumi
mentallığın formalaşmasında mühüm amildir. Lakin o da məlumdur ki, ingilislər
v
ə amerikanlar eyni dildə danışsalar da, müxtəlif mentallığa malikdirlər. Əksinə,
eyni
ərazidə yaşayan, lakin müxtəlif dillərdən istifadə edən xalqları birləşdirən
tarixi tale v
ə vahid dövlət ümumi mentallığın formalaşmasına və inkişaf etməsinə
çox münbit z
əmin yarada bilir. Buna bariz nümunə Azərbaycanda yaşayan 100-
d
ən artıq millət, milli azlıq və azsaylı xalqdır. Bu xalqlar müxtəlif geneoloji mən-
şəyə malik, fərqli funksional və struktur inkişaf səviyyəsində olan 20-yə qədər dil-
l
ərdən istifadə edirlər. Bununla belə, burada yaşayan xalqlar bu və ya digər cəhət-
d
ən müxtəlif xüsusiyyətlər daşısalar da, bütövlükdə, ümumi mentallığa malikdir-
l
ər. Sözsüz ki, burada xalqlar arasında ümumi mentallığın formalaşmasında digər
amill
ərlə yanaşı (ümumi tarixi tale, adət, ənənələr, inanclar, davranış stereotipləri
v
ə s.) Azərbaycan dilinin müstəsna rolu vardır.
Ədəbiyyat
1. Философия Мартина Хайдеггера и современность. М., Наука, 1991, с.242.
2. Yen
ə orada, s.243.
52