N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Y.Ə. SÜLEYMANOV
İNTERFERENSİYA DİL HADİSƏSİ KİMİ
Açar sözl
ər: interfernsiya, dil sistemi, dillərarası əlaqə
Ключевые слова: интерференция, языковые системы, межязыковые
Key words: interference, the communication of interlanguages, language system
Xarici dill
ərin öyrənilməsinə təlabat durmadan artir. Bu da özünü həyatımı-
zın bütün sahələrində xüsusilə də elmi texniki, iqtisadi
və mədəni sahələrində da-
ha parlaq biruz
ə verir. Müstəqillik əldə etmiş Azərbaycan digər ölkələrlə əlaqələ-
rini günd
ən-günə genişləndirməkdədir. Xüsusilə yetişməkdə olan gənc nəslin in-
tel
lekt kimi formalaşmasında beynəlxalq aləmə çıxış, dünya mədəniyyəti ilə elmin
müxt
əlif sahələrinin inkisafı ilə tanisliq, təhsildə kompyuter texnologiyası imka-
nından geniş istifadə olunması, Avropaya inteqrasiya cəhdi,
dünya təlim-tərbiyə,
t
əhsil və tədris təcrübəsindən faydalanma müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
Bildiyiniz kimi, İngilis dili beynəlxalq aləmdə, eləcə də bütün dünyada bö-
yük nüfuza malikdir. M
əhz, bu baxımdan ölkəmizdə də xarici dillərin, xüsusilə də
ingilis dilimin öyr
ənilməsinə maraq artmaqdadır. Ona görə də ingilis dilinin hərtə-
r
əfli öyrənilməsi üçün onun Azərbaycan dili ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi ol-
duqca z
əruridir. Bu baxımdan Azərbaycan dilçiliyində müxtəlifsistemli
dillərin
t
ədqiqinə son dövrlərdə maraq xeyli artmışdır. Dilçi alimlərimiz xarici dillərin
Az
ərbaycan dili ilə tutuşdurulması və muqayisəli öyrənilməsi istiqamətində xeyli
işlər görmüşlər.
Bütün dünyada 3000-
ə yaxın dil mövcuddur. Onlar müxtəlif dil qruplarına
daxildir v
ə onlar arasında coxlu fərqlər olduğu halda, oxşar cəhətlər də az deyil.
H
ər bir dil bir xalqın nemətidir. Elə xalqlar vardır ki, onların yazı dili yoxdur, la-
kin şifahi dil insanlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi qalmaqdadır. Dillər – istəni-
l
ən fikri səslərlə ifadə etmək üçün insanların istifadə etdikləri ünsiyyət vasitəsidir.
Əgər insan öz nitq fəaliyyətində bir neçə dildən istifadə edirsə, deməli həmin dil-
l
ərlə əlaqədə olur. Dillərarası əlaqələrin baş verməsi vəziyyəti
iki və daha cox dil-
l
ərin kontaktı əsasında olur. Bu əlaqələr zaman dillərin interferensiyası baş verir
ki, o da dill
ərin bütün sferalarına təsir göstərir.
İlk dəfə olaraq Praqa dilçilik məktəbində interferensiya hadisələri haqqında
fikir söyl
ənilmişdir. Onlar belə bir fikir söyləmişlər ki, interferensiya prosesi za-
ma
nı dillər arasında dil normalarının pozulması baş verir. Bu zaman həm mənfi,
h
əm də müsbət nəticələr əldə edilə bilər. Belə interferensiya anlayışı daha geniş
yay
ılmışdır.
İki müxtəlif dil sistemlərindən-(məsələn Azərbaycan və ingilis dilləri) insan
nitqin
ə əlaqəli təsir göstərən amillərdən biri ana dilinin xarici dilə təsiridir. Biz
53
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
əsas dil sistemi kimi Azərbaycan dilini interferensiyanın bir mənbəyi kimi, ingilis
dilini is
ə interferensiyanın bir obyekti kimi götürə bilərik. Lakin bu o demək de-
yildir ki,
əsas sistemi biz Azərbaycan dili götürək.
Bunun əksi də ola bilər, yəni
əvvəllər öyrənilmiş xarici dil də götürülə bilər. Bu da belə bir fikir söyləməyə əsas
verir ki,
əgər ana dili bütün sahələrdə dəqiq dil normaları əsasında öyrənilirsə, o
hal
da ana dili interferensiyanın əsas mənbəyi ola bilir. Əks halda isə öyrənilən in-
gilis dili Az
ərbaycan dilinə təsir göstərməklə gündəlik nitqimizə daxil ola bilir. İn-
terferensiya m
əsələsi dilçilikdə əsas problemlərdən biridir. Bu məsələnin öyrənil-
m
əsində biz Azərbaycan və ingilis dillərinin bütün səviyyələrinə müraciət etməli-
yik. Bu m
əsələnin araşdırılmasını hər iki dili qarşılaşdırmaqla, onların müxtəlif
s
əviyyələrini öyrənməklə həll etmək olar. İstər şifahi nitqdə, istərsə də digər ya-
rus
larda buna şahid olmaqla müxtəlifliyi görmək olar.
İnterferensiya hadisəsi əsasən bir dilin digərinə təzahür etməsi və təsir
göst
ərməsidir. Bu hadisə iki dilin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı gedən
bir prosesdir ki,
bu zaman dil normaları pozulur və digər dil təsirinə məruz qala bilir. Müşahidələr
göst
ərir ki, interferensiyanın müxtəlif növləri mövcuddur.
Xarici dilin öyr
ənilməsində yeni dil materialının mənimsənilməsi və xarici
dilin müxt
əlif elementlərinin öyrənilməsi həmin dilin fonetik, leksik və qrammatik
normalarının dəyişməsi əsasında baş verir. İlk öncə xarici
dili öyrənən həmin dilin
xüsusiyy
ətlərini doğma dil normalarına uyğun öyrənməyə çalışır. Bu zaman hər
iki dil h
əm fonetik, leksik və qrammatik müqayisə olunmalıdır.
Müasir dövrd
ə ingilis dili beynəlxalq dil səviyyəsində öyrənilir və biz də
bunu günd
əlik həyatımızda hiss edirik. Beynəlxalq əlaqələrin inkişafı və onlar
ara
sında xarici dilin funksiyasının artması, dünya mədəniyyətlərinin ingilis dilində
öyr
ənilməsi Azərbaycan və ingilis dillərinin interferensiyası prosesində də özünü
göst
ərir. Məhz, bu əlaqələr özünü ən çox xarici şirkətlər,firmalar və təşkilatların
f
əaliyyət sahəsində biruzə verir. Məsələn: internet, compyuter, marketing, server,
pleyer, reyting, limit, market, şou, şoumən, şoubizness, klip, kontur, broker,
biznes, brifinq, bos, kontrol, konflikt v
ə s.
Dilimiz
ə daxil olan bu sözlər bəzən dil normalarını pozur,bəzən
də olduğu
kimi q
əbul edilir. Bu zaman iki dil arasında interferensiya hadisəsi baş verir, yəni
bir dil dig
ərinə müdaxilə etməklə ona təsir gəstərir. Ona görə də interferensiyanın
t
ədqiqi xarici dillərin öyrənilməsində mühüm rol oynaya bilir. Bu mənada
interferensiya
əlaqədə olan dillərin daxili mexanizmini açmaqla onların həm
m
ənfi, həm də müsbət nəticələrini üzə çıxarır. Bir məsələyə diqqət yetirmək
lazımdır ki, mənfi nəticəli interferensiya sanki bir xəbərdarlıq edirmiş kimi nitqdə
t
əzahür etməklə dil əlaqələrinin inkişafına maneə yaradır. Dil sistemlərinin belə
pozulması interferensiyanın təsir nəticəsi kimi xarici dildə nitqin qurulmasının
bütün s
əviyyələrində aşkar edilir.
54