Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова: Этнографическая лексика, заимствованные слова, асси- миляции, этнографизм, тюркоязычные памятники Key words
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış Ş.R. HƏSƏNLİ-QƏRİBOVA ALINMA SÖZLƏR ETNOQRAFİK LEKSİKADA Açar sözl ər: Etnoqrafik leksika, alınma söz, assimilyasiya, etnoqrafizm, türkdilli abid ələr Ключевые слова: Этнографическая лексика, заимствованные слова, асси- миляции, этнографизм, тюркоязычные памятники Key words: Ethnographic lexicon, borrowed word, assimilation, ethnographism, turkic monuments Dil xalqı yaşadan ən mühüm amildir. Xalqın məişəti, yaradıcılığı, təsərrüfat f əaliyyəti, bir sözlə, bütün həyatı dil vasitəsilə əks olunur, tarixdə yaşama hüququ qazanır. Dil hər bir xalqın yaşam, təfəkkür xüsusiyyətlərini bütünlükdə əks etdirir. Dilin inkişafı xalqın elminin, mədəniyyətinin inkişafı ilə bağlıdır. İnkişafda olan dil mü əyyən baxımdan inkişafda olan xalq deməkdir. Bu xüsusiyyətlər dilin bütün sferalarında, xüsusilə etnoqrafik leksikasında öz əksini tapır. Xalqın tarixini əks etdir ən etnoqrafiik, onu özündə yaşadan dil vasitəsilə gələcək nəsillərə ötürülür. Etno-kulturoloji, etno-psixoloji, etno-iqtisadi amill əri nəzərə alaraq xalqın tarixd əki yeri və inkişaf vəziyyətini özündə əks etdirən etnoqrafiya yalnız dillə üzvi v əhdətdə inkişafını təmin edə bilər. Dilçilik elmi ilə tarix–etnoqrafiya elmini özünd ə birləşdirən etnoqrafik leksika bu baxımdan olduqca əhəmiyyətli yer tutur. Xalqın etnik simasını, milli xüsusiyyətlərini, mifik- mənəvi və maddi dünyasını özünd ə əks etdirən etnoqrafik leksika cəmiyyətdəki sosial-iqtisadi və maddi- m ədəni sferaların inkişafından asılı olaraq formalaşır, dəyişikliklərə məruz qalır v ə yeniləşir. Ümumilikdə, cəmiyyət və həyatın inkişafı davam etdiyi müddətdə bütün t ərəqqi və nailiyyətlərin əks olunduğu, ifadə olunduğu dil və onun lüğət t ərkibi də formalaşır, inkişaf edir. Belə ki, cəmiyyətdə baş verən proseslər, xalqın maddi-m ənəvi dünyasına inqilabi təsir edən yeni hadisələr, kəşf olunan yeniliklər, onlarla bağlı məfhum və anlayışlar təfəkkür süzgəcindən keçərək dildə yeni sözl ərin yaranmasına səbəb olur. Ancaq bu heç də hər zaman eyni olmur və dil baş verən inkişafa hər zaman eyni münasibətdən çıxış etmir. Bəzən yeniliyi öz lüğət tərkibindəki hər hansı bir dil vahidi ilə əks etdirmək yolu ilə milliləşən dil b əzən də yeniliyə uyğunlaşa bilmir. Dildə həmin yeniliyi əks etdirə biləcək yeni söz h ər zaman dilin daxili imkanları ilə yaranmır. Bu zaman başqa dillərə müraci ət olunur və yeni anlayış və ya məfhumu ifadə edən söz dilə başqa bir dild ən alınır. Qeyd etdiyimiz proses özünü dilin tarixi inkişafını özündə əks etdir ən etnoqrafik leksikada da göstərir. Bu isə etnoqrafik leksikanın geniş əhatə dair əsinə malik olması ilə əlaqədardır. “Başqa dillərdən alınmalar, adətən, realil ərlə, hadisə və predmetlərlə birlikdə gəlir, dil üçün yeni material olur. Alınmalar dilin öz vahidlərindən fərqli statusa malik olur və dil daşıyıcılarının 87 N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış diqq ətini daha artıq çəkir.” [1.8] Ancaq etnoqrafik leksikada müşahidə olunan alınmalar dildəki digər alınmalardan bir qədər fərqli xüsusiyyət daşıyır. Belə ki, ədəbi dilin elmi, rəsmi və s. üslublarına xas olan alınmalarda dilə yad olma xüsusiyy əti özünü qoruyub saxladığı halda, etnoqrafik leksikada dilin belə sözləri assimilyasiya etm əsi prosesi müşahidə olunur. B.A.Larin bu prosesi sözlərin m əişətdə istifadəsilə əlaqələndirmişdir: “Sözlərin məişətlə daha artıq qovuşması dil assimilyasiyasını şərtləndirir.” [3.128] Bu isə etnoqrafik sözlərin daha qədim alınmalar olması və əksərən şifahi yolla keçməsi ilə əlaqədardır. “ Əcnəbi sözdə daha çoxlu köklü d əyişiklik o zaman baş verir ki, bu söz şifahi şəkildə alınmış olsun. Bu halda alınan sözün səs tərkibində ciddi dəyişiklik baş verir, onun mənası n əzərə çarpacaq dərəcədə dəyişir.” [2.97-98] Bu baxımdan türk dillərində alınma sözlər məsələsini tədqiq edərkən yalnız müasir dövr deyil, tarixi inkişaf prosesi də nəzərə alınmalıdır. Alınmalar müasir dövrün m əhsulu deyil və qədim dillərdə də çoxsaylı alınmalara təsadüf etmək mümkündür. Bel ə alınmalar isə sözsüz ki, etnoqrafik leksikada yaşamaqdadır. Etnoqrafik leksikadakı alınmalar cəmiyyət və məişətin əksər sahələrini əhatə etm əklə yanaşı, onların alınma olub-olmadığını müəyyənləşdirmək bir qədər ç ətindir. XI-XII əsr türklərinin etnoqrafik leksikasına nəzər saldıqda, ilk baxışda türk m ənşəli görünən sözlərin qədim dövrlərdə soğd, tibet, çin, hind dillərindən keçdiyi m əlum olur. Düzdür, belə sözlər olduqca azdır. Bu barədə bizim üçün əsas qaynaq olan “Divanü- luğat-it-türk” əsərində bu sözlərin sayı azdır: kez, fagfuri, loxtay kimi Çind ən ixrac edilən parçaların, irwi, uragun kimi Hindistandan g ətirilən dərmanların, türklər tərəfindən əvvəllər istifadə olunmayan, qonşu xalqlarla əlaqələrin qurulması ilə süfrələrə yol tapan buxsım, bekni kimi içkilərin adları həmin mallarla birlikdə xalqın dilinə keçmiş burada yaşam hüququ qazanmışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, M.Kaşğarinin verdiyi qeydlərə əsaslanaraq demək olar ki, bu sözlər heç də bütün türklərdə işlənməmiş, həmin xalqlara qonşu olan türklərin dilində işlənmiş, lakin nisbətən uzaqdakı başqa türk xalqlarının dilinə keçməmişdir. Belə ki, areal baxımından sözün yarandığı dilə yaxın olan dil sözün məhz mənbə dildən mənimsəməyə üstünlük verirsə, nisbətən uzaqda yerl əşən dil özünə daha yaxın olan vasitəçi dilin köməyilə yeni sözü lüğət t ərkibinə qəbul edir. Bu baxımdan şərqdəki türklərin dilində çin, hind, soğd, xar əzm dillərindən alınmalara rast gəlinirsə, sonrakı dövrlərdə oğuz, qıpçaq kimi q ərbdə yaşayan tayfaların dillərində ərəb-fars alınmalarına təsadüf edilir. Ümumiyy ətlə, XI-XII əsr yazılı nümunələri arasında şamanizm və buddizmlə bağlı işlənən soğd, xarəzm dilindən keçmiş alınma sözlər yalnız M.Kaşğari t ərəfindən toplanmışdır. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, XI-XII əsr türklərinin dilind əki ərəb-fars alınmaları da dini səciyyəli sözlərdir və yalnız Quran t ərcümələri ilə əlaqədar olaraq, XII əsrdə dilə yol tapmağa başlamışdır. Bu isə ilkin dövrl ərdə dini terminlərin kalkaetmə yolu ilə türkcə qarşılıqlarının işlədilməsi ilə bağlıdır. Bunun ən gözəl nümunəsini biz Y.X.Hacibin “Kutadgu 88 Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|