N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
bına dilimizin lüğət tərkibinin böyük hissəsini təşkil edən
bütün isimlərdən ikiqat
sif
ət düzəltmək olardı. Bu isə mümkün deyildir. Bu şəkilçilər isimləri
təsdiq və ya
inkar m
ənada işlətmək üçün yaranmış qrammatik əlamətlərdir. Vaxtilə şumer
dilind
ə fellərin inkar mənada işləndiyini bildirən şəkilçi ilə yanaşı, təsdiq bildirən
şəkilçi də olub. Sonralar sıradan çıxıb. Lakin adlarda bu forma qalıb. Bu şəkilçilər
t
ədqiqatçını ona görə yanlış yola salır ki, eyni zamanda güclü atributivliyə malik
şəkilçilərdir. Atributivlik isə sifət olmaq demək deyil. Atributiv sözlər sifət key-
fiyy
ətinə malik olan sözlərdir və bunlardan
-lı şəkilçisi
hətta substantivləşə də bi-
lir v
ə nəticədə substantiv və mənsubluq bildirən isimlər yarada bilir:
kəndli, şə-
h
ərli, Kəngərli, Abbaslı və s. kimi. -
sız şəkilçisi bu keyfiyyətə malik deyil. (3,
104-105)
Ədəbiyyat
1. Az
ərbaycan dilinin qrammatikası, 1-ci hissə, Azərbaycan SSR EA-nın Nəşriyya-
tı, Bakı, 1960, s.63.
2. M.Hüseynzad
ə. Müasir Azərbaycan dili. Fonetika, Morfologiya, Azərbaycan
Dövl
ət Tədris-Pedaqoji Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, Bakı, 1963, s.95.
3.
Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya, Bakı, «Elm və təhsil», 2010,
s.106-107.
93
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
İ.B. KAZIMOV
C.İ. KAZIMOV
DİL SİTUASİYASININ TİPOLOGİYASI
Açar sözl
ər: kommunikativlik, əqli obraz, obyektiv və subyektiv faktorlar, sosium,
nitq situasiyası.
Ключевые слова: коммуникативность, ментальный образ, объективный и
субъективный факторы, социум, ситуация разговорах.
Key words: communicativeness, mental image, objective
and subjective factors,
socium, speech situation.
1. Dil çoxfunksiyalı bir mütləq vasitədir. Fəal əqli, zehni prosesdə cəmiyyət
aktivliyinin dominant v
ə ayrılmaz amili kimi məhz dil çıxış edir. Dil fikri əsaslan-
dırmaq, yəni digərlərini inandırmaq vasitəsi kimi də fəaliyyət göstəricisidir. Onun
əsas funksiyalarından biri də müəyyən məqsədə çatmaq üçün əqlin, fikrin inkişafı-
nı müəyyənləşdirməkdir.
2. Dil s
ituasiyası - həyatın, varlığın formasıdır, cəmidir,
burada ərazi-sosial
münasib
ətlər və funksional əlaqələr, coğrafi-regional yaxud siyasi-administrativ
əlamətlər əsas yer tutur. Bu baxımdan dil situasiyası sosiolinqvistikanın predmeti-
dir. Sosial-kommunikativ sistemin komponetl
əri arasındakı funksional münasibət-
l
ər dil situasiyasını formalaşdırır. Dil situasiyası anlayışı, adətən, böyük dil cəmiy-
y
ətlərində- ölkə, region və respublikalarda dəyişkən xarakter daşıyır.
3. Komminikativlik dil situasiy
asının əsas xüsusiyyəti kimi çıxış edir. Dil si-
tua
siyasının 2 əsas forması kommunikasiya prosesində özünü göstərir: 1)
potensi-
al forma, 2) real forma.
4.Dil situasiyasının təsviri nitq situasiyasına doğrudur. Yəni istiqamət dil si-
tuasi
yasından nitq situasiyasına yönəlir, bu prosesdə sözün fikri əlaqəsi formala-
şır. Həmin prosesdə formalaşan əqli, zehni obraz sözlə təmasda olur, obrazdan sö-
z
ə, sözdən obraza doğru istiqamətlər yaranır. Sözdə oyanan əqli obraz predmetdə
əksini tapır.
5.Dil situasi
yası bir sıra sosial problemlərlə üzləşir. Məsələn, qlobalaşma ki-
mi
bir hadis
ə dilə öz təsirini göstərir. Bu proses hər hansı bir ölkədə iki aspektdə
gedir. Q
ərbin hegemonluğu nəticəsində ingilis dilindən müasir Azərbaycan dilinə
keç
ən sözlərin şəbəkəsi genişlənir. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində həyat sfe-
ra
sına uyğun dəyişmə baş verir. Və yaxud latınlaşma prosesi, latın əlifbasına ke-
çid bir çox aparıcı türk dilləri ilə müqayisədə müasir tatar dilində ləngiyir.
6.Dil situasiyası çoxaspektli və çoxəhatəli tipoloji əlamətlərə malikdir. Dil
si
tuasiyasiyanın tipoloji əlamətləri bunlardır: dil müxtəlifliyi (birkomponetlilik,
çoxkomponentlilik), etnik müxt
əliflik (eynitipli dillər), demoqrafik tarazlıq, kom-
94
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
mu
nikativ güc (eynitarazlıq), kommunikativ sferanın faizi; genetik müxtəliflik
(ge
netik yaxınlığın dərəcələri), tipoloji müxtəliflik, funksional bölgü və prestij.
7.Dil situasiyası linqvistik və sosiolinqvistik kriteriyalara ayrılır. Linqvistik
kri
teriyalar aşağıdakılar hesab olunur: dillərin genetik yaxınlığı; ümumdanışıq for-
ma
ları (koyne və dialektlər); nitqin qarışıq formaları. Sosiolinqvistik kritieriyalar
is
ə bunlardır: ənənəvi status, rəsmi status və s.
8.Dil situasiyası anlayışı sosiolinqvistik xarakter daşıyır. Bununla belə, dil
situa
siyası tipoloji xarakterlidir, umumi və unikal səciyyəlidir.
Bu xüsusiyyətlər
daxilind
ə həmin situasiyada əsas və əlavə dillərin bir-birinə təsiri qaçılmazdır.
9.Dil situasiyası- bu linqvocoğrafi vahiddir, sosiumla əlaqəsi olan və sərhəd
t
əşkil edən, dillərin bir-birinə təsiri ilə xarakterizə olunan funksional münasibətlə-
rin toplusudur.
10.Dil situasiyası üçün əsas komponentlərdən biri coğrafi təyinatdır. Dil si-
tu
asiyası həmişə ərazi faktoru ilə əlaqədardır; ərazi üzrə təyin olunur. Bir sıra dil
si
tuasiyaları böyük çoxdilli dövlətlərdə (Hindistanda, Çində, Rusiyada) yarımsitu-
asiyalarla xarakteriz
ə olunur.
11. Dil situasiyaları dillərin kontinuum səviyyələrinə görə də müəyyənləşir.
Az
ərbaycan cəmiyyətinin ictimai-sosial həyatı müstəqillik illərində dəyişmiş, dil
situasiyasında da müəyyən yeniliklər yaranmışdır.
12.Dil situasiyası sosiolinqvistik paradiqmalarla da səciyyələnir. Bu, bir
paradiqmanın başqa paradiqma ilə əvəzlənməsindən irəli gəlir.
13. Az
ərbaycanda dil situasiyasının tarixi mərhələləri hələ də öyrənilməmiş-
dir. Müasir Az
ərbaycanda da dil situasiyası mürəkkəb və eynicislidir. Ölkədə 2 di-
lin- rus v
ə Azərbaycan dillərinin münasibəti hələ də əvvəlki dövrlərdən fərqlən-
mir. Bir q
ədər rus dilinin işləkliyi azalsa da, yenə də dövlət
idarələrində rus təhsil-
lil
ər fəaliyyət göstərir. Hazırda Azərbaycan mühitində dil situasiyası kimi ingilis-
c
ə və türkcə iştirak edir. Sanki bəzən dilimiz ingilis dilinin «yedəyində gedir».
F
ərdi ikidillilik Azərbaycanda əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi kütləvi xarakter da-
şımır. Dil situasiyasının aspektləri də ölkədə dəyişdirilmişdir.
14. Sovet dövründ
ə ana dilini (Azərbaycan dilini) kasıb sayanlar rus dilində
öz övladlarını təhsil almağa vadar edir, belə məqamda həmin uşaqlar milli
keyfiyy
ətlərdən uzaq düşür, məhrum olurdular. Bu fakt bir sıra ölkələrdə dövlət
s
əviyyəsində həyata keçirilirdi. Məsələn, SSRİ dağılandan sonra 1994-cü ildə
Belorusiya prezidenti A.Q. Lukaşenko tərəfindən belə bir ifadə səslənmişdir:
«По-белорусски нельзя выразить ничего великого Белорусский язык-бедный
язык. На свете есть только два великих языка-русский и английский».
15.Ölk
əmizdə dil situasiyasını obyektiv və subyektiv faktorlar da müəyyən-
l
əşdirir. Həmin faktorlar bunlardır: linqvistik faktorlar (genetik yaxınlıq: Azərbay-
can-türk dill
əri arasında genetik yaxınlıq çox olduğu üçün həmin dilllərin daşıyıcı-
la
rı bir-birini daha yaxşı başa düşürlər); dialekt kontinuumu (xüsusi linqvistik
izoqlosslar); sosiolinqvistik faktorlar (
ənənəyə görə tarixən bir dil, məsələn, türk
95