Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
D
ərsliyin sonunda rus dilində qısa qrammatik materialın verilməsi nəzərdə 
tutulur; burada proqramda n
əzərdə  tutulmuş  fonetik,  leksik  və  qrammatik 
mövzularının məniməsnilməsi üçün zəruri olan məlumat verilməlidir. 
Dilin müxt
əlif aspektləri üzərində iş aşağıdakı kimi xarakterizə edilir: 
A) komplekslilikl
ə – bir tərəfdən, ünsiyyətin müxtəlif vasitələrinə – fonetik, 
qrammatik v
ə leksik normalara eyni zamanda yiyələnmək nəzərdə tutulur; digər 
t
ərəfdən, şifahi və yazılı ünsiyyət bacarığı formalaşdırılması həyata keçirirlir. 
B)  polifunksionallıqla  -  xarici dil həm təlimin məqsədi, həm də  müxtəlif 
bilik s
əhələrində məlumat əldə etmək vasitəsi kimi nəzərdən keçirilir. 
Son m
əqsədi mütəxəssisin mədəniyyətlərarası  kommunikasiya  bacarığının 
inkişafı olan dərsliyin hazırlanmasında aşağıdakılar innovasiondur: 
-  nitq qabiliyy
ətinin  formalaşdırılmasında  dil  materialını  mənimsəməklə 
t
ələffüzdə aksentin aradan qaldırılması; 
-  t
ədris materiallarının sosialinqvistik və sosiamədəni məzmununun nəzərə 
alınması; 
- 
kommunikativ situasiyanı şəkillərlə əks etdirən oxu materiallarının olması; 
-  real ünsiyy
ətə  həvəsləndirən  çalışma  və  tapşırıqların  üstünlük  təşkil 
etm
əsi; 
- xarici dild
ə şifahi və yazılı nitqin imkanlarını mənimsəyərkən təhsil alanla-
rın ana dilindəki nitq təcrübəsindən istifadə etmək; 
-  müxt
əlif mədəniyyətlərdə  milli  dəyərlər  haqqında  təsəvvürləri təhlil və 
d
ərk etməyi tələb edən tapşırıqlara meyl edilməsi. 
D
ərsliyin hazırlanması zamanı əsasən kommunikativ yönüm üstün tutulma-
lıdır, xüsusən: 
- autentik m
ətnlərin üstünlüyü; 
- dil öyr
ənənlərdə xüsusi maraq oyadan mətnlərin problematikasının rənga-
r
əngliyi; 
- 
şifahi  və  yazılı  kommunikasiyaya  alışdırmaq  üçün  mətnlərdən istifadə 
edil
ərkən balansın gözlənilməsi; 
- d
ərsliyin tərtibatında qrafikadan istifadə edilməsi; 
-  ölk
ə  haqqında  informasiyasının  seçilməsi, sistemləşdirilməsi, yüksək 
s
əviyyədə şərh edilməsi və onun dil öyrənənlər üçün anlaşıqlı olması; 
- d
ərslikdə geniş şəkildə təqdim olunmuş mədəniyyətlərarası ünsiyyət situa-
siyala
rından  istifadə  etməklə  tələbələrin maraq dairələrinin  genişləndirilməsinə 
meyil; 
- d
ərslikdəki tapşırıq və çalışmaların kommunikativ yönümünün yüksək sə-
viyy
əsi; bu da özünü, hər şeydən əvvəl, məşq çalışmalarına nisbətən kommunika-
si
ya yönümlü çalışmaların çoxluğunda, mahiyyət etibarilə fonetik, qrammatik və 
leksik v
ərdişlərin formalaşdırılması zamanı kommunikativ yönümə əməl edilmədə 
göst
ərir. 
 
148 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
Az
ərbaycan dili dərsliyinin yaradılması zamanı verilmiş ünsiyyət situasiya-
la
rının  rəngarəngliyinə  (rəsmi və  qeyri-rəsmi ünsiyyət  normaları  çərçivəsində), 
nitq f
əaliyyətinin reseptiv və  məhsuldar dil vahidlərinin fəaliyyət  spesifikasının 
n
əzərə  alınmasına,  xüsusən də  təhsil  alanların  kreativ  bacarıqlarına  təkan verən 
spe
sifik problem tapşırıqların yaradılmasına xüsusi diqqət yetiriləcək. 
D
ərsliyin tələbədə  müstəqil  işləmə  bacarığını  formalaşdırma  meyli  özünü 
aşağıdakılarda göstərir: 
- d
ərsliyin məqsəd və məzmununun tələbə və müəllimlər üçün şərhlərlə mü-
şayiət edilməsi; 
- t
ələbələrin ölkəşünaslıqla bağlı informasiyalarının seçilmə və sistemləşdi-
rilm
əsini nəzərdə tutan tapşırıqların olması; 
- t
ələbələrin maraq və tələbatlarını nəzərə alan tapşırıqların daxil edilməsi; 
-  t
ələbələrin hər bir konkret dərsin  materialını  mənimsəmələri üçün zəruri 
olan, eyni zamanda 
əldə olunan biliklərin vərdişə keçmə ardıcıllığını müəyyənləş-
dir
ən tapşırıqların olması; 
- 
əldə  edilmiş  nəticələrin tələbələr tərəfindən qiymətləndirməsini nəzərdə 
tutan tapşırıqların olması. 
Xüsusi «qiym
ətləndirmə  cədvəli» mövcuddur. Özünüqiymətləndirmə  üçün 
yox
lama aparılır. Müxtəlif ünsiyyət situasiyalarında (dinləmə, danışma, oxuma və 
yazma) 
əsas kommunikativ  bacarıq  formalaşdırılması  səviyyəsini müstəqil 
qiym
ətləndirmək üçün XD bilik səviyyəsinə müvafiq parametr-deskriptorlar daxil 
edilir ki, bu aşağıdakı meyarlarla edilir: 
- «M
ən bunu asanlıqla edə bilirəm.» 
- «M
ən bunu edə bilirəm, ancaq çətinlik çəkirəm.» 
-«Bu m
ənim məqsədimdir». 
Refleksiv özünüqiym
ətləndirmə  üçün  tapşırıqlar,  bir  qayda  olaraq,  bu 
terminl
ərlə  ifadə  olunur: «Mən  bacarıram…»,  «Mənə  …lazımdır»,  «Ünsiyyət 
prosesind
ə mənim çətinliklərim / problemlərim ….. ilə bağlıdır» və s. Məsələn: 
M
ənə  müraciət  olunan  zaman  tanış  sözləri və  çox sadə  ifadələri  başa 
düşürəm: a); b); c). 
a) asanlıqla; 
b) 
əgər mənim müsahibim asta-asta, aydın, fasilələrlə danışırsa; 
c) pis başa düşürəm, mən öz üzərimdə işləməliyəm və s. 
Bu d
ərslik mədəniyyətlərin  qarşılıqlı  öyrənilməsi zəminində  yazılmalıdır. 
Bel
ə hesab edirik ki, yeni layihə ilə yazılacaq bu dərslik Azərbaycan dilinin xarici 
dil kimi öyr
ədilməsində  ilk  addımlardan  biri  olacaq.  Azərbaycan  Respublikası 
Prezidentinin «Az
ərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uy-
ğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət proqramı haqqında» sə-
r
əncamın qarşıya qoyduğu məsələləri həyata keçirmək dilçilərin vəzifəsidir. 
 
 
 
149 

---