Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ключевые слова
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış K.A. VƏLİYEVA EHTİMALİ-STATİSTİK METODLARIN AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ TƏTBİQİ Açar sözl ər: Ehtimal metodları, riazi statistika, tezlik lüğəti Ключевые слова: частотные словари, вероятностный метод, выборочный метод, математическая статистика Key words: frequency word-book, probabilistic methods, sampling method, mathematical statistics Statistik metodların dilçilik tədqiqatlarında istifadəsi hələ 1905-ci ildən m əşhur dilçi İ.A.Boduen de Kurtene tərəfindən irəli sürülmüş, ondan sonra A.M.Peşkovskiy, M.N.Peterson, E.D.Polivanov, V.V.Vinoqradov və s. alimlər davam etdirmişlər. 1938-ci ildə Vinoqradovun dildə tezlik göstəricilərinin rolu haqda mülahiz əsi böyük maraq doğurmuşdur. “Müasir rus dili” kitabında o yazır ki, “müxt əlif kitab üslublarında və danışıqda, o cümlədən bədii ədəbiyyatda müxt əlif üslub və janrlarda sözlərin işlənmə tezliyi müxtəlifdir. Bu müxtəlifliklər, üslublar arasındakı struktur-qrammatik və eləcə də semantik fərqləri tədqiqat prosesind ə üzə çıxarmaqda kömək edir (1, 155-156). Bu bar ədə V.V.İvanovun fikri ilə razılaşmaq olar ki, sözlər, hecalar və foneml ər arasındakı kəmiyyət münasibətlərinin tədqiqi dillərin təsnifatının tarixi aspektd ə öyrənilməsinə zəmin yaradır. Misal üçün dildə təkhecalı sözlərin orta uzunluğu morfemlərə ayrılmırsa, bu tipli dillər musiqi vurğulu dillərə mənsub olur (vyetnam, klassik çin, m ərkəzi Afrika dillərindən bəziləri və s.)... Digər mövcud qanunauyğunluqlardan biri də fonemlərin sayı ilə morfemlərin uzunluğu arasındakı əlaqədir. Misal üçün abxaz dilinin bzib şivəsində 81 fonem vardır. Bu asılılıqları da tarixi müqayisəli dilçilikdə dillərin müqayisəli-tipoloji səpgidə öyr ənilməsində tətbiq etmək olar (2, 176-177). Müşahidələr göstərir ki, sözdəki fonemlərin sayı (həm fonoloji və həm də struktur-semantik c əhətdən) morfemlərin keyfiyyətinə təsir edir (3,8). Bundan başqa dilləri kəmiyyətcə öyrənərkən aşkar olunur ki, dildəki elementlərin tezliyinin müxt əlifliyi müəyyən statistik qanunauyğunluqlarla bağlıdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlarda A.A.Markovun XIX-XX əsrlərdəki yazıçıların əsərlərində işlənən ümumişlək sözlərin orta tezliyinin müəyyənləşdirib müəllifləri bir-biri ilə müqayis ə etməklə maraqlı nəticələrə gəlməsidir (4,142). Müşahidələr göstərir ki, dilçilik ədəbiyyatında statistik metoddan istifadədə də üstünlük tezlik lüğətlərinin t ərtibinə verilmişdir. Tezlik lüğəti haqqında qısa məlumat verək. Tezlik lüğətləri adı altında xüsusi tip lüğətlər nəzərdə tutulur. Burada adi iki dilli lüğətlərdən fərqli olaraq sözlərin siyahısı və onun ixtiyarı seçilmiş m ətnlərdəki işlənmə tezliyi göstərilir. 142 N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış Dilçiliy ə statistik metodların tətbiqi mətnlərdə sözlərin işlənmə tezliyinə əsasən tərtib olunmuş tezlik lüğətlərin meydana gəlməsi ilə başlandı. Dünya dilçiliyind ə ilk statistik lüğət 1898-ci ildə tərtib edilmiş alman dilinin tezlik lüğətidir (5,113). Müəllif bu lüğətin tərtibi üçün 11 mln. sözdən ibarət mətnlər seçmişdir. Bundan sonra yüzlərlə müxtəlif sistemli dillərin tezlik lüğətləri meydana g əlmişdir. Bu lüğətlərin geniş tərtibatı və tarixi Frumkina (6, 5-8) t ərəfindən verildiyindən burada onun şərhinə ehtiyac duymadığımızdan, yalnız Az ərbaycan dilçiliyində statistik üsulla aparılan tədqiqatları nəzərdən keçirəcəyik. Qeyd etm əliyik ki, tərtib edilmiş tezlik lüğətlərinin dəqiqliyi mətnlərin həcm v ə seçimlərindən asılıdır. Bu seçim aşağıdakı elementar statistik düsturla təyin olunur. Burada N – sistemin h əcmi δ – nisbi x əta P – tezlik Z p – konstata Lakin əksər lüğətlərdə həcm seçimi üçün bu düsturda istifadə edilmir. Ad ətən müəlliflər intuisiya yolu ilə həcmi müəyyənləşdirməklə məhdudlaşırlar. Ehtimal n əzəriyyəsində seçim – ümumi Ω çoxluğundan ehtimal metodları il ə seçilmiş obyektlərdən ibarət, sonlu altçoxluqdur. S-dəki obyektlərin sayı seçimin h əcmi adlanır. Əksər hallarda statistik seçim və seçimi təşkil edən obyektl ərin xarakteristikalarının qiymətlər toplusu eyniləşdirilir. Obyektlər toplusunun (m əs., istehsalatda ədədi məlumatları, demoqrafiyada əhaləni araşdırmaq üçün statistik seçimlərin yaradılmasında müxtəlif ehtimali metodlar istifad ə olunur (seçim araşdırma metodu bax. Ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistika ensiklopediyası, s. 2010, s. 803-804). Qaytarmamaq şərtilə təsadüfi seçim - Ω -dan ixtiyari qaydada obyektlərin bir- bir ardıcıl surətdə götürülməsi ilə aparılır və seçilmiş obyektlər sonrakı seçm ədə iştirak etmir, seçilməmiş bütün obyektlər sonrakı seçmədə iştirak etmir, seçilm əmiş bütün obyektlərin seçilməsi ehtimalları eyni hesab olunur. Ω n elementli çoxluqdursa, onda qaytarmamaq şərtilə v həcmi seçimlərin sayı n (n-1) ... (n –r +1), (1 ≤ r ≤ n) olacaqdır. Bu halda n elementli çoxluqdan r həcmli seçim qaytarmamaq şərtilə sxemi üzrə aparılır. Qaytarmaq şərtilə təsadüfi seçim - Ω-dan ixtiyari qaydada seçilən obyektlər h ər dəfə məhz bu çoxluqdan götürülür. Belə ki, eyni bir obyekt təkrar götürülə bil ər. Ω n elementli çoxluq olarsa, qaytarmaq şərtilə n həcmli seçimlərin sayı n.n... n = n r d əfə δ = Z p √ N p 143 Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|