Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
Xatırladaq ki, rusdilli orta və ali məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinə 
h
ələ Demokratik Azərbaycan Respublikasının ilk təşkilati məsələlərindən biri ki-
mi baxılmış, respublikada, xüsusən ölkənin mərkəzi Bakı şəhərində çoxsaylı rus 
m
əktəblərində Azərbaycan dili –ölkənin milli dili kimi geniş dairədə tədris edil-
mişdir.  Ədalət naminə  demək  lazımdır  ki,  bu  iş  Azərbaycanda Demokratik res-
pub
likanın süqutundan sonra Sovet sistemi şəraitində də davam etdirilmişdir. La-
kin nec
ə? Bu suala cavab vermək üçün hamımızın oxuduğumuz məktəblərin rus 
bölm
ələrində,  yaxud  övladlarımızın,  tanışlarımızın  övladlarının  oxuduqları  rus 
m
əktəblərində Azərbaycan dilini tədris edən müəllim kadrları xatırlamaq məncə 
kifay
ət edər. Kimlər idi bu müəllimlər? Bu gizli deyil ki, ən bəsit, ən zəif (həm fi-
ziki, h
əm zehni, elmi baxımdan!) müəllim kadrları işlə təmin etmək üçün rus böl-
m
əsində Azərbaycan dili müəllimi işləmək yada düşürdü. Mən bu vəzifədə işlə-
y
ən ixtisasca filoloq olmayan kadrları hələ demirəm. Rus bölməsində Azərbaycan 
dili f
ənninin tədrisi probleminin “faciəsi” məhz buradan başlayırdı. Qeyd etmək 
ist
əyirəm ki, şəhərlərimizdə və bəzi rayon mərkəzlərində mövcud olan rus mək-
t
əblərində Azərbaycan dilinin tədrisini tənzimləyən sovet dönəmində mövcud olan 
“Maarif” idar
əsi bu işin siyasi –ideoloji mahiyyətinə varmadan icra edirdisə, əksər 
hallarda bu, milli-siyasi m
əqsəd kimi sovet şovinizminin nəticəsi idi: bunu izah et-
m
ək üçün, rus ali və orta məktəblərində həm də Azərbaycan dilini 20 il tədris et-
miş və bu sahədə “Əməkdar müəllim” fəxri adına layiq görülmüş bir vətəndaş –
mü
əllim kimi, müşahidə etdiyim bir cəhətə diqqətinizi yönəltmək istəyirəm: Azər-
baycan dili d
ərsini tədris etdiyim qruplarda çoxluğu bizim öz milli ailələrimizdən 
g
ələn Azərbaycan gəncləri təşkil edirdi və bu gənclər yüksək intellektuallıqları ilə 
seçilirdil
ər. Deməli, bunlar orta məktəblərdə də seçilmiş, öz intellekt səviyyəsi ilə 
f
ərqli şagirdlər olmuşlar. Lakin siyasi-ictimayi və çox vaxt da rus təhsil sisteminin 
daha mük
əmməl olması ilə əlaqədar olaraq, ziyalı ailələr (yazıçılar müstəsna ol-
maq
la) övladlarını rus bölməsində oxudurdular və bu, indi də vardır. Uzaqgörən 
so
vet şovinist siyasəti bunu nəzərə alaraq, rus bölməsində oxuyan gənclərdə öz di-
lin
ə, ədəbiyyatına, ümumən mədəniyyət tarixinə hörmətsizlik vasitəsi kimi bu yol-
dan, y
əni rus bölməsində Azərbaycan dilini bəsit şəkildə tədris etməkdən bir vasi-
t
ə  kimi istifadə  etmişdir.  beləliklə  də, bizim intellektual səviyyəli  övladlarımıza 
ana dili b
əsit şəkildə təqdim edilmişdir. Təəssüflər olsun ki, uzun müddət rus böl-
m
ələrində Azərbaycan dili fənni dövlətin rəmzi olaraq yox, lazımsız, bəsit ikinci 
d
ərəcəli, fakültativ bir fənn kimi tədris edilmiş, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bü-
tün z
ənginliyi ilə yox, bəsit, “kasıb” bir fənn kimi təqdim edilmişdir. Əslində, rus 
bölm
əsində Azərbaycan dili fənni qeyri-azərbaycandilli auditoriyaya ayrılmış ilk 
cığır, necə deyərlər, “ön cəbhədir”. Rus bölmələrində Azərbaycan dili mükəmməl 
proqrama 
əsaslanmalı, qeyri-azərbaycandilli auditoriya Azərbaycan dilinin bütün 
z
ənginliyi və gözəlliyi ilə bu proqramda əksini tapmalıdır. 
Qeyri-az
ərbaycandilli  (rus,  alman,  ingilis,  fransız  və  s.) auditoriyalarda 
Az
ərbaycan dilinin uğurlu tədrisi üçün bir incə amil son dərəcə vacibdir. 
 
160 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
Əvvəla, rus (alman, ingilis, fransız) auditoriyası ilə işləyən müəllim savadlı, 
ge
niş erudisiyalı, Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının, tarixinin, coğrafiyasını, təbiə-
ti
ni, etnoqrafiyasını, musiqi tarixini, çağdaş durumunu, perspektivlərini, ümumən 
“Az
ərbaycanşünaslıq” elmini gözəl bilməli, eləcə də “Azərbaycançılıq” ideologi-
ya
sına sadiq olmalıdır. Mən öz təcrübəmdən deyirəm ki, belə xətlər üzrə qurulan 
d
ərslər, xüsusən  I  yarımilliyin  ilk,  yəni sentyabr-oktyabr  ayında  oxunan  “Azər-
bay
canşünaslığa giriş” adlandırdığımız ilk mühazirə sonrakı uğurlu dərslərin baş 
tut
masına zəmanət verir. Özü də, bu ilk mühazirə auditoriyanın dilində – yəni rus 
dilind
ə aparılarkən daha gözəl effekt verir. 
Dem
əli,  rus  (alman,  ingilis,  fransız)  bölməsində  Azərbaycan dilini tədris 
ed
ən müəllim həm də rus dilini –auditoriyanın dilini mükəmməl, mühazirə oxu-
maq s
əviyyəsində bilməli, nitqi gözəl, tələffüzü düzgün olmalıdır, çünki müəllim 
bir sözü düzgün t
ələffüz etməzsə, bu onun elmi nüfuzunu aşağı salar. İlk mühazi-
r
ənin – “Azərbaycanşünaslığa giriş” hissəsinin uğurlu alınması üçün müəllim yu-
xa
rıda sadaladığımız fənləri yüksək səviyyədə bilməli və bu mühazirəni gözəl, sə-
lis, t
əmiz tələffüzlü  rus  (alman,  ingilis,  fransız)  dilində  oxumağı  bacarmalıdır. 
Özü
nü bu şəkildə auditoriyaya təqdim edən müəllim, qeyd edim ki, tədris etdiyi 2 
il müdd
ətində öz nüfuz dairəsini təmin etmiş olur. 
T
ədrisin uğurlu aparılması üçün dərsliklərin səviyyəsi mükəmməl olmalıdır. 
D
ərslik fənnin tədrisində və dilin mənimsənilməsində ikinci əsas amildir. Dərslik-
l
ər aydın, anlaşıqlı dillə yazılmalı, tələbənin, şagirdin Azərbaycan dilini mənimsə-
m
əsi üçün özünə cəlb etməlidir. Aşağı siniflərdə bu rəngli şəkillər vasitəsilə edi-
l
ərsə, ali məktəb səviyyəsində bunlar hər bir konkret mövzu ilə əlaqədar olan cəd-
v
əllər, diaqramlar, məzmunlu informasiyalar vasitəsilə edilə bilər. 
T
əcrübə göstərir ki, rus məktəbləri üçün “Azərbaycan dili” dərslikləri, xüsu-
s
ən orta məktəblər üçün, texniki ali məktəblər üçün yazılan dərsliklər öyrənənlərin 
dilind
ə – yəni rus (alman, fransız, ingilis) dilində olması daha münasibdir. Belə 
ol
duğu halda şagird, tələbə Azərbaycan dili qanunauyğunluqlarının izahını daha 
tez v
ə daha səmərəli qavraya bilir. Bu təcrübəni biz Azərbaycan Dövlət Neft Aka-
de
miyasının rus bölmələrində Azərbaycan dilini tədris edərkən sınaqdan keçirmi-
şik və nəticəsi də Məhəmməd Füzulinin 500 illiyi ilə əlaqədar Akademiyanın ke-
çirdiyi yubiley t
ədbirlərində keçirdiyimiz açıq dərsimizdə öz səmərəsini göstərdi: 
Füzulinin “M
əni  candan  usandırdı...”  qəzəlini tələbələrin (əsasən qeyri-azərbay-
can
lı tələbələrin) necə mənimsəmələrini Akademiyanın keçirdiyi sessiyasında biz 
Fü
zuli  haqqında  çıxışımızı  həmin  açıq  dərs vasitəsilə  təqdim etdik və  bu dərsi 
Aka
demiyanın akt zalında iştirak edən çoxsaylı auditoriya çox yaxşı qarşıladı. Yə-
ni “Az
ərbaycan dili” dərsliyi, yaxud dərs vəsaiti rus dilində olduqda tələbələr çox 
az müdd
ətdə  öyrəndikləri  dilin  qanunlarını  bildikləri dil vasitəsilə  daha tez mə-
nims
əyirlər. 
Az
ərbaycan dili dərsliklərində ədəbi oxu – qiraət materialları xüsusi həssas-
l
ıqla seçilməli və ayrıca kitab şəklində əsas dərsliyə əlavə kimi çap olunmalıdır: 
 
161 

---