Azərbaycan Milli
Yüklə 3,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
quruluşuna görə fərqlənirdilər: “çütməburun”, “quşburnu”, “təkburun”, “üçburun” və s. Çarığın atadan dayanması üçün onun dababnına köşədən 2-3 ədədə “körpü” dabanla pəncərə arsının yanlarına bir cüt olmaqla “üzəngi”, pəncə üstünün yanlarına isə “gözlər” toxunurdu. Tikmə içi üzərinə ya üzərinə mum çəkilmiş eşmə iplik vasitəsilə, ya da göndən nazik çəkilmiş (köşə) vasitəsilə aparılırdı. Çarıq ayağa geyildikdən sonra “çarıqbağı” vasitəsilə bağlanırdı. Çarıqbağı rəngli toxunma ipdən hazırlanırdı. Bir qayda olaraq, gəlinin cehizləri xeyli çarıqbağı olurdu. Çarıqbağını pəncəüstü gözlərə çarpaz doladıqdan sonra onun uclarını daban körpüsünə və yan üzəngələrə çevirir, artıq qalan hissəsini isə baldıra dolayıb bağlayırdılar. Qərb bölgəsi əhalisinin bayram libası dəstinə daxil edilən “quşgözü” çarıq digər çarıq növlərində öz yaraşıqı ilə seçilirdi. Onun pəncə üstü ipli olur, bəzəkli çarıqbağı ilə bağlanırdı. Çarığın ayaqda gözəl görünməsi üçün adətən üzəngi bəndlərinin altında hər iki yandan simmetrik omaqla sərçə gözü boyda deşiklər açırdılar. Ləkəran-Astara bölgəsində geyilən çarıq “şım” adlanırdı. Burada alınma dəvə gönünündən tikilən “şatra şım” daha çox dəbdə olmuşdur. Onu tikmək üçün istifadə olunan göndən çəkilən duvula (köşə) qızılağacının qabığından hazırlanmış məhlulla qırmızı rəngə boyadılırdı. Çarıq patava ilə geyiləndə ona “şım -putya” deyirdilər. Çarığın “şımaband” adlanan pəncəüstü duvula vasitəsilə çalkeşir şəklində hörülürdü. Adətən,
aşılanmamış göndən tikilən çarıqlar suya düşəndən sonra quruyub qaxaca dönürdü. Bunun qarışısını almaq üçün çarığı soyunduqdan sonra onun içinə nəm torpaq doldurulurdu. Nəm torpaq çarığın
quruyub bərkiməsinin qarşısını alırdı. Çarığı, bir qayda olaraq, müxtəlif yun corab (saya və ya bəzəkli) badış, patava və dolaqların üstündən geyirdilər. Yun corabın üstündən şaxtalı havalarda dolaq bağlanırdı. Onu, eni 120 sm, uzunlu isə 70-80 sm olan sıx toxuna şaldan hazırlayırdlar. Dolaq baldıra patava isə ayağa kip sarınır, şalvarın balağını qıvraq saxlayır, təsərrüfat işləri zamanı sərbəstlik yaradırdı. Bəzən çöl- təsəsrüfat işləri zamanı dolağı badış əvəz edirdi. Kişilər şalvarın balığı onun içərisinə qabqarıb topuqdan yuxarı və dizdən aşağı qaytanla bağlayırdılar.
Qışı sərt keçən dağlıq ərazilərdə çarığın və ya çəkmənin üstündən yer hanasında xüsusi olaraq bu məqsəd üçün toxunmuş ayaq şalı dolayırdılar. 2 m-ə qədər uzunluğu bir qarışdan çox eni olan ayaq şalı ayağı don vurmaqdan qoruyurdu. Yayılma arealına görə, şəhər əhalisinin geyim dəstində əsas yer tutulan kişi başmağı “mərdanə başmaq” adı ilə məlum idi. Əsasən iri sənət mərkəzlərində peşəkar baçmaqçılar tərəfində istehsal olduğundan, çarıq ilə müqayisədə baha başa gəldiyindən kənd əhalisinin böyük əksəriyyəti başmaqdan istifadə edə bilmirdi. Hündürdabanlı, altına nal vurulmuş, aşılanmış gön materialından (müşkü, tumac, sağrı və s. ) bəzəksiz hazırlanan kişi başmağının başlıca müştərisi şəhər əhalisi idi. XIX yüzilliyin 30-70- ci illərinə aid edilən statistik məlumatlarda Gəncədə 75 çəkməçi və başmaqçının [121], Tiflisdə 100 çagirdi ilə birlikdə 201 çəkəmçinin [122], Şamaxıda 227 bamaqçının, Nuxada 147 başmaqçının işləməsi və ümumiyyətlə, bu dövrdə Azərbaycanda onların sayının 579 nəfər çatması [123] bu ayaq geyimi növünə olan təlabatı aydın əks etdiridi. Baçmaqçı emalatxanalarının sayının çoxluğuna görə, Naxçıvan şəhərində fəaliyyətdə olan bazarlardan biri də məhz “Başmaqçı meydanı” adlanırdı. Ordubad hazırlanan qadın və kişi başmaqları adla söylənilirdi. Şuşa şəhərində hazırlanan “Qala başmağı” da keyfiyyətinə görə yüksək qiymətləndirilirdi. Bir qayda olaraq, kişi başmaqları qalın və gön materialından, at, uzunqulaq, qatır gönündə hazırlanır, iri ölçülü olmaqla da qadın başmaqlarında fərqlənirdi.
Şəhər əhalisinin əksəriyyətinin, kənd əhalisinin isə varlı zümrələrinin ayaq geyimləri içrisində çust, məst, nəleyin və s. də mühüm yer tuturdu. Adətən, yumşaq aşılanmış dəridən altlıqsız hazırlanan məstin üzündən gəzməyə çıxan zaman başmaq geyilirdi. Dabanı açıq olan başmaqdan fərqli olaraq, çustun daban çevrəsi bağlı olurdu. Gündəliyə geyilən çust Bakı, Abşeron, Şirvan, və b. bölgələrində geniş yayılmışdır. Naxçıvan bölgəsinin dağlıq hissəsində, Şəki-Zaqatala bölgəsində kişi ayaq geyimi lapçına tələbat böyük idi. Uzunboğaz ayaqqabı növü olan lapçının üzlüyü tumac və keçədən altı isə göndən tikilirdi. Onu geyərkən boğazının (küncünün) kəsik hissələrini bir- birinin üstünə qoyur, xüsusi qaytanla dolayıb bağlayırdılar. Lapçının ucu şiş və nisbətən yuxarıya qatlanmış olurdu. Bu ayaq geyimi növü dağ kəndlərinin əhalisi arasında XX yüzilliyin əvvəllərinə qədər qorunub saxlanılırdı. [124]
Ayaqlığı başmaqla eyni cür olan boğazdının altı aşılanmış göndən, üstü isə bahalı material sayılan tumac, xrom və ya müşküdən tikilirdi.
örtülürdü. Onun boğazlığı qara və tünd qəhvəyi rəngli dəridən tikilir, altına aşılanmış göndən altlıq çəkilir və dabnınna nal vurulurdu. Adətən, bu araqabı ayağa geyildikdən sonra onnu boğaz hisəsindəki simmetrik qoşa deşiklərdən keçirilən bəzəkli qaytanla üstü bağlanılırdı. Azərbaycanda başmaq, məst, uzunboğaz çəkmə tipli atyaq geyimlərindən istifadə olunmasının qədim tarixi vardır. Mingəçevir ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan e.ə. XI-VIII əsrlərə aid edilən gil ayaqabı–qablar [125] XIX əsrdə xalqın istifadəsində olan eyniadlı ayaqqabılara tipoloji oxşarlıq təşkil edir. Bu isə bir daha sübut edir ki, bu ayaqqabı növləri uzun zaman əsaslı dəyişikliyə uğramadan öz mühafizəkarlığını qoruyub saxlamışdır. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq xalqın geyim dəstinə rus və ya ayaq geyimlərinin tədriclə daxil olması həm kişi həm də qadın ayaq geyimi olan qaloşun kütləvi istehsal çarıq, patava, dolaq, çust, başmaq, məst və s. kimi ayaq geyimlərini ciddi sürətdə sıxışdırıb məişətdən çıxarmağa nail olmuş, ayaq geyimlərinə keyfiyyət
Yüklə 3,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|