Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi
Yüklə 257,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsan kapitalının inkişafı: nəzəri aspektləri və qiymətləndirmə metodologiyası
- Texnoloji nailiyyətlər indeksi (TNİ)
- Müasir texnologiyaların yayılması
- Ənənəvi texnologiyaların yayılması
- Cədvəl 2 İndeksin hesablanmasında istifadə edilən maksimal və minimal qiymət Göstərici Maksimum
- İndeks = Faktiki qiymət - minimal qiymət Maksimal qiymət – minimal qiymət ÜDM hesablanması
- ÜDM indeksi = Loqx - Loq 100 Loq40000 - Loq100
- Rasional istehlak büdcəsi
- Minimal istehlak büdcəsi
21 üzrə fəaliyyətə başlayırlar. Kadr potensialı və maddi-texniki bazası imkan verən bəzi universitetlər və akademiyalar üçpilləli təhsil sisteminə keçirlər. Bu cür ali məktəblərdə magistr dərəcəsi verilərkən xüsusi elmi hazırlıq, bacarıq və konkret elmi nəticə nümayiş etdirmiş məzunlar ixtisaslaşdırılmış elmi şuranın qərarı ilə üçüncü pillədə doktoranturada saxlanmağa məsləhət görülür, müvafiq imtahanlar verdikdən sonra doktoranturada araşdırmalarını davam etdirirlər. Ancaq doktoranturanı başa vurub ixtisaslaşdırılmış elmi şurada doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və doktor elmi dərəcəsi almış yüksək ixtisaslı mütəxəssislər ali məktəblərin magistratura pilləsində fəaliyyət göstərə bilərlər. Doktorlar həmçinin elmi-tədqiqat mərkəzlərində və institutlarında, müxtəlif pillədən olan tədris müəssisələrində və başqa sahələrdə fəaliyyət göstərirlər. Əhalinin təhsil keyfiyyəti səviyyəsini müəyyən etmək üçün təhsilin bütün pillələri üzrə, yəni məktəbəqədər tərbiyə, ibtidai, orta, ümumtəhsil, peşə, orta ixtisas və ali məktəblərdə təhsil səviyyəsi müəyyənləşdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir tarixi mərhələdə cəmiyyətin tərəqqisi bilavasitə təhsilin inkişafından və onun əhəmiyyətinin düzgün qiymətləndirilməsindən asılı olmuşdur. Bütün dövrlərdə cəmiyyətin tələbatı təhsilin inkişafını sürətləndirmiş, elmi-texniki tərəqqi isə təhsil sistemi qarşısında həlli vacib daha mürəkkəb vəzifələr qoymuşdur. Qloballaşmanın geniş vüsət aldığı informasiya cəmiyyətinin sosial-iqtisadi fəaliyyət sahələrində rəqabətin gücləndiyi, habelə zaman ötdükcə təbii resursların azaldığı müasir dövrdə təhsilin rolu artmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, BMT XXI əsri “təhsil əsri” elan etmişdir. Qətiyyətlə demək olar ki, yüksək intellektə malik insan kapitalının formalaşmasında, insan potensialının inkişafına zəmin yaradan güclü iqtisadiyyatın qurulmasında təhsilin, xüsusilə ali təhsilin rolu indiki qədər heç vaxt aktual olmamışdır. Müasir dünyada hər bir ölkənin uğurlu gələcəyi həmin ölkədə təhsilin səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Təcrübə göstərir ki, təbii sərvətlərin bolluğu dövlətin inkişafının əsas göstəricisi deyil, başlıcası, bu sərvətlərin cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsi olan insan kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Bu, hazırkı mərhələdə təhsil sisteminin ən zəruri vəzifəsidir. ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya və digər inkişaf etmiş ölkələr malik olduqları maddi resurslardan daha çox təhsil sisteminin yetişdirdiyi insan kapitalından böyük gəlirlər əldə etmişlər. Təhlillər sübut edir ki, bu ölkələrdə inkişafa təsir göstərən amillər içərisində təhsilin çəkisi hiss olunacaq dərəcədə yüksəkdir və təxminən 70 faiz təşkil edir. İntellektual mülkiyyətin maddi mülkiyyətdən üstünlüyü ondan ibarətdir ki, xər- cləndikcə çoxalır. Bəşəriyyətin minillik tarixi sübut edir ki, intellektual sərvət maddi sərvətdən qiymətlidir. İntellektual sərvət məhsuldar qüvvəyə çevrildikcə cəmiyyəti və insanları tərəqqiyə aparır.
sahələrində informasiya texnologiyasının genişlənməsi mühüm rol oynayır. TNİ aşağıdakı dörd komponentə əsaslanır:
22 Müasir texnologiyaların yaradılması - müasir texnologiyaların yaradılması indeksi aşağıdakı göstəricilərdən asılıdır: hər sakinə düşən patent sayı, müəlliflik və lisenziya ödənişləri.
təsir göstərən amillərə mobil rabitədən və internet xidmətlərindən geniş istifadə və həmçinin, idxalda yeni və orta səviyyəli texnologiya məhsullarının alınması daxildir.
etdirilməsi üçün bu texnologiyaların yayılmasından və davam etdirilməsindən bəhs edir. Peşə bacarıqları - peşə bacarıqları indeksi, texnoloji nailiyyətlər, insan potensialının dəyərləndirilməsinə imkan yaratdığı üçün, TNİ-nin ən vacib komponentlərindən biridir. Bu vacib göstərici orta təhsil alma müddətindən və universitet səviyyəsində tədrisə cəlb olunmuş əhalinin faizinə əsaslanır. Beləliklə, insan potensialının inkişafında təhsil indeksini müəyyən etmək üçün bilik, yaşlı əhalinin savadlılıq səviyyəsi ( 2 /
əmsalı çəki ilə) və üçüncü pillənin ibtidai orta və təhsil ocaqlarında təhsil alanların ümumi kontingenti ( 1 /
əmsallı çəki ilə) ölçülür. Qeyd etdiyimiz bu hesablamanı aydınlaşdırmaq üçün isə hər bir göstərici üçün istifadə olunan minimum və maksimum qiymətlər müəyyənləşdirilir. Buradan, indeksləri aşağıdakı cədvəldəki rəqəmlərdən istifadə edərək müəyyənləşdirilmiş formul üzrə hesablamaq olar:
Yaşlı əhalinin savadlılıq səviyyəsi (%-lə) 100 0
100 0
Bu formul aşağıdakı kimidir: İndeks = Faktiki qiymət - minimal qiymət Maksimal qiymət – minimal qiymət ÜDM hesablanması İPİİ - uzun və sağlam həyat və bilik göstəricilərindən əlavə insan inkişafına təsir edən əsas göstəricilərdən biri də adambaşına düşən ÜDM-dir. İnsan potensialının inkişafında Ümumi Daxili Məhsulun alıcılıq pariteti əsasında hər nəfərə düşən həddi ilə müəyyən edilir və aparılan qiymətləndirmə indeksi isə aşağıdakı düsturun köməkliyi ilə həyata keçirilir. ÜDM indeksi = Loqx - Loq 100 Loq40000 - Loq100
Burada x - tədqiq olunan ölkədə hər nəfərə düşən ÜDM-in AQP əsasında qiymətidir.
23 Bu gəlir indeksi bir növ həyat səviyyəsi göstəricisini əvəz edir. Həyat səviyyəsi cəmiyyətdə yaşayan adamların tələbatlarının ödənilməsi və inkişafını özündə birləşdirir.
dırılmış normaları, ailənin geyim və ayaqqabı, ev əşyaları, dava-dərmanla, mədəni-məişət və təsərrüfatda işlənən predmetlər ilə təmin olunması əsasında formalaşır.
ahıl yaşda sağlamlığın saxlanılması, həmçinin digər ən lazımi tələbatların təmin olunmasına xərclərin örtülməsi üçün orqanizmin enerji sərfini örtən istehlakın fizioloji norması çərçivəsində insanın qidalanmaya tələbatını ödəməyə imkan verən gəlir səviyyəsidir. Minimal istehlak büdcəsi cinsdən, yaşdan və yaşama zonasından asılı olaraq qiymətləndirilir. Minimum istehlak büdcəsinin həcmi, periodik olaraq, istehlak səbətinin qiyməti və dəyəri dinamikasının nəzərə alınması ilə yenidən baxılır. Yuxarıda qeyd olunan amilləri nəzərə alaraq, respublika əhalisinin minimal istehlak büdcəsinin strukturuna daxil olan əsas məsrəflər aşağıdakı ardıcıllıqla hesablanmışdır.
Qidalanma ilə bağlı xərclər Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetinin “Qidalanma gigiyenası və kommunal gigiyena” kafedrası tərəfindən əhalinin müxtəlif yaş-cins və peşə qrupları üzrə enerji məsrəflərinə müvafiq olaraq işlənib hazırlanmış minimal qida məhsulları dəsti əsasında müəyyən edilmişdir. Bu zaman respublika əhalisinin qida məhsullarından faktiki istifadə etməsinin dinamikası və əhalinin qidalanmasının milli xüsusiyyətləri nəzərə alınmışdır. Minimal qida məhsulları dəstinə qida rasionunun kalorilik dərəcəsini praktiki olaraq təmin edən, kimyəvi tərkib baxımından həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə tam dəyərli sayılan bütün zəruri qida məhsulları nəzərdə tutulmuşdur. Bu qayda ilə tərtib edilən sutkalıq qida rasionuna daxil olan məhsulların kalorilik dərəcəsi adambaşına gündə 2607 kaloriyə bərabər olmalıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kimyəvi tərkibi nəzərə alınan zaman yağların, zülalların və karbohidrogenlərin tərkib nisbəti müvafiq olaraq 1:1:4 nisbəti saxlanılır. Həmçinin minimal kalori müəyyən edilən zaman əmək fəaliyyətinin növünə görə fərqlənir.
Qeyri-ərzaq məhsullarının alınmasına çəkilən xərclər öz xüsusi çəkisinə görə 3 yerə ayrılır. Buraya paltar, yataq ləvazimatı, ayaqqabı, sanitariya-gigiyena predmetləri, mebel, qab-qacaq və mədəni mallar aiddir.
Xidmətlərin haqqının ödənilməsi ilə bağlı xərclərdə MİB-in strukturunda mühüm yer tutur. Bu xərclər əhalinin müxtəlif cins-yaş qrupları üzrə mənzil-məişət təsərrüfatlarının və mədəniyyət obyektlərinin xidmətlərinə, rabitə, nəqliyyat və istirahət obyektlərinin
24 xidmətlərinə, məktəbəqədər uşaq müəssisələrinin xidmətlərinə minimal zəruri tələbat əsasında müəyyən edilmişdir. Müxtəlif xidmət növlərinə əhalinin tələbatını öyrənmək üçün aparılmış sosioloji tədqiqatların nəticələri və respublika üçün səciyyəvi olan milli ənənələrin xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
İnsan potensialının inkişafına təsir edən amillərdən biri də yoxsulluq indeksidir. Yoxsulluq istənilən ölkənin rast gəldiyi, sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif cür təzahür edən bir problemdir. Yoxsulluq ölkədə orta gəlir və istehlak səviyyəsindən, həmçinin gəlir və istehlakın paylanmasından asılıdır. Konkret cəmiyyətdə heç olmazsa bir vətəndaşın həmin cəmiyyətin standartlarına uyğun qəbul olunmuş minimumdan aşağı səviyyədə yaşadığı təqdirdə yoxsulluqdan danışmaq olar. Yoxsulluğun sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün onu qiymətləndirən göstəricilər sistemi müəyyənləşdirilməlidir. Adətən pul göstəricilərindən, yəni gəlir və istehlak göstəricilərindən istifadə edilir. Yoxsulluğun qiymətləndirilməsi üçün istehlak göstəricilərinə üstünlük vermək məqsədəuyğun hesab olunur və aşağıdakı amillərlə bağlıdır: 1.
istehlakı təmin edən elementlərdən biridir, çünki istehlak üçün əldəetmə imkanı, məhsulun varlığı və s. amillər də vacibdir; 2.
bu göstəricilərə uyğun verilənlər toplanır və təsnifatlaşdırılır. Ümumiyyətlə, yoxsulluğu mütləq və nisbi təyin edirlər. Birinci halda o, müəyyən məhsul və xidmətlərin əldə olunmasına çəkilən xərclərin həcmi ilə təyin olunur. Mütləq yoxsulluq aşağıdakı kimi təsnifatlaşdırılır: 3.
4.
yoxsulluq əmsalı – yoxsul əhalinin ümumi əhaliyə nisbəti; 5.
yoxsulluq həddindən aşağıda yaşayan əhalinin adambaşına nominal və real gəlirləri, gəlirlərin median qiyməti; 6.
orta qiymətin yarısından aşağı olan əhali; 7.
aztəminatlı ailələrdə adambaşına nominal və real gəlirlərin dəyişmə indeksi; 8.
mənfi artım olan ev təsərrüfatlarının sayı, nisbi ölçüsü; 9.
gəlirlərin və yaşayış minimumunun nisbəti; Bütün bu göstəricilər ölkədə yoxsulluğun sərhədlərini, dərinliyini və kəskinliyini təyin etməyə imkan verir. Yaşayış minimumundan əlavə beynəlxalq standartlara görə yoxsulluq həddini gün ərzində gəlirin $1.07 və $2.15 məbləği kimi təyin edirlər. Mütləq təyindən əlavə yoxsulluğu nisbi də təyin etmək mümkündür. Bu metodla təyin olunan həddi cəmiyyətin digər üzvlərinin gəlir və istehlak səviyyələri arasındakı nisbət kimi təyin etməliyik. Ümumiyyətlə, yoxsulluq həddinin təyini dövlətin apardığı siyasətdən asılıdır.
25 Qeyd etməliyik ki, nisbi və mütləq təyin olunmasına baxmayaraq, yoxsulluq statistik anlayışdır. Dinamik nöqteyi-nəzərindən isə həyat səviyyəsi aşağı düşən əhalini kasıblaşan, yüksələn əhalini isə varlılaşan əhaliyə aid etməliyik. Başqa sözlə desək, dinamikada əhali qrupları öz maddi vəziyyətlərinin dəyişməsi istiqamətinə görə təsnifatlaşdırılır. Beləliklə, əsasən əhalinin varlaşan, yoxsullaşan və öz vəziyyətini sabit saxlayan qruplarını ayırd etməliyik. Bundan əlavə, varlaşma və yoxsullaşma tempinə görə də əhali qruplaşdırıla bilər ki, bu da dövləti yoxsulluqla mübarizə zəminində hansı təbəqənin müdafiəyə daha çox ehtiyacı olduğunu ayırd etməyə və resurslardan rasional şəkildə istifadə etməyə imkan yaradır. Müəyyən ölkədə şəraitin qiymətləndirilməsi üçün yoxsulluğun profili də müəyyənləşdirilməlidir. Yoxsulluğun profili – müxtəlif qrupların yoxsulluqlarının xarakteristikalarını əks etdirir. Qrupları coğrafi vəziyyət, yaş və s. kriteriyalar vasitəsilə təyin etmək olar. Yoxsulluğun profilinin təyini zamanı aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiqatın aparılması daha məqsədəuyğundur: 1) ev təsərrüfatı qruplarının yoxsulluq göstəriciləri; 2) yoxsulluq göstəricisində müxtəlif ev təsərrüfatı qruplarının payı – ölkənin yox- sulluq göstəricisində müxtəlif ev təsərrüfatlarının payını əks etdirir; 3) nisbi risk – bu risk verilən qrupun digərinə nisbətdə yoxsul olma ehtimalını əks etdirir. Yoxsulluğun qiymətləndirilməsi işlərində əhali arasında yoxsul əhalinin payı, yoxsulluğun dərinliyi və kəskinliyi hesablanır. Bütün bu göstəricilər ölkədə yoxsulluğun sərhədlərini, dərinliyini və kəskinliyini təyin etməyə imkan verir. Bütün bu göstəricilərin ümumiləşdirilməsi olan insan potensialının inkişafı indeksi isə gözlənilən ömür müddəti indeksi, təhsil indeksi və ÜDM-in (alıcılıq qabiliyyəti pariteti əsasında) indeksinin cəminin orta həddi ilə müəyyənləşdirilir: İ İPİİ = İ GÖM +İ T +İ ÜDM 3
Burada İ İPİİ
- insan potensialının inkişafı indeksi; İ GÖM - gözlənilən ömür müddəti indeksi; İ T - təhsil indeksi; İ ÜDM - ÜDM-in (alıcılıq qabiliyyəti pariteti əsasında) indeksidir. Ümumiyyətlə, qeyd olunan bu göstəricilərin təhlili ölkədə insan potensialının inkişafı səviyyəsinin qiymətləndirilməsinə və bu sahədə olan problemlərin həlli istiqamətində müəyyən fikirlərin söylənilməsinə imkan verir.
Qeyd etməliyik ki, nisbi və mütləq təyin olunmasına baxmayaraq, yoxsulluq statistik anlayışdır. Dinamik nöqteyi‐nəzərindən isə həyat səviyyəsi aşağı düşən əhalini kasıblaşan, yüksələn əhalini isə varlılaşan əhaliyə aid etməliyik. Başqa sözlə desək, dinamikada əhali qrupları öz maddi vəziyyətlərinin dəyişməsi istiqamətinə görə təsnifatlaşdırılır. Beləliklə, əsasən əhalinin varlaşan, yoxsullaşan və öz vəziyyətini sabit saxlayan qruplarını ayırd etməliyik. Bundan əlavə, varlaşma və yoxsullaşma tempinə görə də əhali qruplaşdırıla bilər ki, bu da dövləti yoxsulluqla mübarizə zəminində hansı təbəqənin müdafiəyə daha çox ehtiyacı olduğunu ayırd etməyə və resurslardan rasional şəkildə istifadə etməyə imkan yaradır. Müəyyən ölkədə şəraitin qiymətləndirilməsi üçün yoxsulluğun profili də müəyyənləşdirilməlidir. Yoxsulluğun profili – müxtəlif qrupların yoxsulluqlarının xarakteristikalarını əks etdirir. Qrupları coğrafi vəziyyət, yaş və s. kriteriyalar vasitəsilə təyin etmək olar. Yoxsulluğun profilinin təyini zamanı aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiqatın aparılması daha məqsədəuyğundur: 1) ev təsərrüfatı qruplarının yoxsulluq göstəriciləri; 2) yoxsulluq göstəricisində müxtəlif ev təsərrüfatı qruplarının payı – ölkənin yox‐ sulluq göstəricisində müxtəlif ev təsərrüfatlarının payını əks etdirir; 3) nisbi risk – bu risk verilən qrupun digərinə nisbətdə yoxsul olma ehtimalını əks etdirir. Yoxsulluğun qiymətləndirilməsi işlərində əhali arasında yoxsul əhalinin payı, yoxsulluğun dərinliyi və kəskinliyi hesablanır. Bütün bu göstəricilər ölkədə yoxsulluğun sərhədlərini, dərinliyini və kəskinliyini təyin etməyə imkan verir. Bütün bu göstəricilərin ümumiləşdirilməsi olan insan potensialının inkişafı indeksi isə gözlənilən ömür müddəti indeksi, təhsil indeksi və ÜDM‐in (alıcılıq qabiliyyəti pariteti əsasında) indeksinin cəminin orta həddi ilə müəyyənləşdirilir:
Burada
İ İPİİ
‐ insan potensialının inkişafı indeksi; İ GÖM ‐ gözlənilən ömür müddəti indeksi; İ T ‐ təhsil indeksi; İ ÜDM ‐ ÜDM‐in (alıcılıq qabiliyyəti pariteti əsasında) indeksidir. Ümumiyyətlə, qeyd olunan bu göstəricilərin təhlili ölkədə insan potensialının inkişafı səviyyəsinin qiymətləndirilməsinə və bu sahədə olan problemlərin həlli istiqamətində müəyyən fikirlərin söylənilməsinə imkan verir. Çapa imzalanıb: 21.12.2017 Formatı 60x84 1/8. Ofset çap üsulu. Tirajı 500 nüsxə “Çap ART” Nəşriyyatının mətbəəsi. Bakı, Ə.Hüseyinzadə 55. Tel. 595 04 92 Yüklə 257,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|