Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi
Yüklə 257,38 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İnsan kapitalının inkişafı: nəzəri aspektləri və qiymətləndirmə metodologiyası
13 qiymətlərin bu səviyyəyə təsirini əks etdirir. Belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, həyatın dəyəri indeksi yaşayış minimumuna daxil olan məhsulların qiymətlər indeksini əks etdirir. Əhalinin mal və xidmətlər ilə istehlak səviyyəsi, maddi tələbatı ödəmə imkanları, ömrün uzunluğu, ətraf aləmin vəziyyəti və s. həyatın keyfiyyəti kimi qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu anlayışların bir çoxunu kəmiyyətcə ölçmək mümkün deyil. Bu isə əhalinin həyat keyfiyyətinin təyin edilməsi prosesini çətinləşdirir. Həyatın keyfiyyəti səviyyəsi cəmiyyətin sosial-iqtisadi vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir və insanın inkişafı konsepsiyası ilə sıx əlaqədədir. Yaşayış minimumunun həcmi insanın həyat fəaliyyətinin saxlanması üçün lazım olan qida məhsullarının natural toplusunun dəyər qymətləndirilməsini, həmçinin qeyri-ərzaq malları və xidmətlərə, vergi və məcburi ödəmələrə xərcləri özündə əks etdirir. Goründüyü kimi insan potensialının inkişafı sosial tərəqqi tendensiyalarını təhlil etməklə cəmiyyətdə hər bir fərdin vəziyyətinin müxtəlif indikatorlar vasitəsilə çoxcəhətli dəyərləndirilməsinə əsaslanır. Digər inkişaf problemlərindən fərqli olaraq, İPİ problemi insan həyatının təkcə iqtisadi tərəflərini yox, eyni zamanda, onun sosial aspektlərini də (təhsil, səhiyyə, ekologiya, demoqrafiya mədəniyyət, ailə, məişət və s.) əhatə edir. İnsan inkişafı ictimai həyatın bütün sahələrində fərdin inkişaf imkanlarının genişləndirilməsi prosesinin əsas istiqamətlərinin göstəricisidir. Daha dəqiq desək İPİ-nin mahiyyəti hər bir insanın fərdi qabiliyyətinin həyata keçirilməsi üçün əlverişli sosial, iqtisadi və ekoloji şəraitin yaradılmasından ibarətdir. Bəzi alimlər haqlı olaraq hazırkı şəraitdə ictimai tərəqqinin vəziyyətini - iqtisadi inkişafla yanaşı insanların cəmiyyətdəki vəziyyətilə, o cümlədən onların sağlamlıq, uzunömürlülük və dünya görüşü səviyyəsi, mənəvi-psixoloji vəziyyəti ilə müəyyən- ləşdirilməsini irəli sürürlər. Məsələn, S.D.Valenteyə görə iqtisadiyyatdakı nailiyyətlərin əsas ölçüsü istehsal və istehlakın həcmi ilə deyil, adamların mənəvi dünya görüşünün səviyyəsi, insanların fiziki və psixoloji sağlamlıq vəziyyəti ilə də şərtlənir. Əvvəlki dövrlərlə müqayisədə informasiya cəmiyyətində fərdlərin davranış motivləri dəyişir. Hazırki qloballaşma prosesində insan amilinin rolu daha da yüksəlir. Məlumdur ki, hazırda cəmiyyətin bütün sahələrində informasiya texnologiyasının genişlənməsi mühüm rol oynayır. Lakin mövcud informasiya texnologiyasının hansı istiqamətdə (xeyir və şərə, tərəqqi və tənəzzülə, sülh və müharibəyə) xidmət etməsi bilavasitə insanlardan asılıdır. Mürəkkəb informasiya cəmiyyətində həyat fəaliyyətinin bütün sahələrində kiminsə iradəsini yerinə yetirən sadə icraçı əvəzinə təbiətlə cəmiyyətin tarazlığı kontekstində insan inkişafının qlobal mahiyyətini dərk edərək, cəmiyyətin ümumi tərəqqisinə çalışan mənəvi-psixoloji cəhətdən yetkin, geniş dünya görüşünə malik şəxsiyyətlərin olması daha zəruridir. Bu inkişafa xidmət edən faktorlardan biri də mənəvi- psixoloji amillərin formalaşmasıdır. Xüsusi metodoloji prinsip kimi dövlət idarəçiliyi praktikasına yönəlmiş insan inkişafı keçən əsrin 90-cı illərində bir çox ölkələriin və BMT- nin diqqət obyektinə çevrilmişdir. Bu məqsədlə BMT-nin təşəbbüsü və dəstəyi ilə 1990-
14 cı ildən başlayaraq əksər ölkələrdə (Azərbaycanda 1995-ci ildən) hər il “İnsan inkişafı haqqında hesabat” adlı toplu nəşr edilir. Əvvəllər bu hesabatda hər hansı bir ölkənin iqtisadi vəziyyətini xarakterizə edən adambaşına düşən orta illik gəlirin miqdarı insan potensialının inkişaf indeksi kimi ənənəvi kəmiyyət göstəricilərindən istifadə olunurdu. Keçən əsrin 90-cı illərinin sonuna yaxın isə BMT ekspertlərinin təklifi ilə insan inkişafının göstəriciləri kimi daha geniş kriteriyalar irəli sürməyə başladı. BMT ekspertlərinin irəli sürdüyü bu kriteriyalar: gözlənilən orta ömür, əhalinin savadlılıq dərəcəsi (milli təhlükəsizlik dedikdə - burada sağlamlıq, uzunömürlülük, insan ləyaqətinin qorunması problemləri nəzərdə tutulur) və s. əhatə edirdi. Sözün geniş mənasında beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, bu göstəricilər insan nəs- linin təkrar istehsalı və insanın həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyini təmin edən fiziki və ruhi sağlamlığı, bilik və ixtisas səviyyəsini, cəmiyyətin sosial strukturuna adaptasiyası, mədəni dəyərlər yönümünü, mənəvi-psixoloji vəziyyəti əhatə edir. Artıq XX əsrin sonunda insan inkişafı metodologiyası dəyişikliyə uğrayaraq “insanlar iqtisadiyyatın inkişafına yox, iqtisadiyyat insanların inkişafına xidmət etməlidir” prinsipinə əsaslanmağa başladı. Bu prinsip onunla izah olunur ki, müasir iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün azad, sağlam düşüncəli, müəyyən intellektual səviyyəyə malik insanlar lazımdır. Bu baxımdan müəyyən ölkələrin insan inkişafı hesabatları hazırlanarkən sosial-demoqrafik statistikanın vahid sistemi yaradılmışdır. Məsələn, rus alimlərindən S.D.Valentiyev və L.İ.Nesterovun məlumatına görə bu sistem insan inkişafının müxtəlif aspektlərini əhatə edən 12 məlumat blokundan ibarətdir: 1.
2.
Ətraf mühit, urbanizasiya və mənzil-məişət şəraiti; 3.
Sağlamlıq və qidalanma (içməli su təminatı); 4.
Təhsil; 5.
İqtisadi fəallıq; 6.
Sosial qruplar və əhalinin təşkil olunma səviyyəsi; 7.
Sosial təminat; 8.
Mədəniyyət və dostluq; 9.
Vaxtdan səmərəli istifadə; 10.
İctimai qaydalar və təhlükəsizlik; 11.
Sosial münasibətlər; 12.
Siyasi fəaliyyət. İnsan inkişafının müxtəlif aspektləpini əhatə edən, yuxarıda göstərilən bloklar insanın həyat və fəaliyyətinin, demək olar ki, bütün sahələrini əhatə edir. İnsanın həyat fəaliyyəti prosesinin idarə edilməsi problemi insan potensialının qorunması və inkişafı sahəsində qlobal siyasətin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Bu informasiya əsrində təbiət-cəmiyyət münasibətlərini dərindən anlamaq üçün yeni həlledici metodoloji prinsiplərdən birinə çevrilməkdədir. Yüklə 257,38 Kb. Dostları ilə paylaş:
|