Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
 
Şəkil.3. Növdaxili birinci nəsil (F
1
) yumşaq buğda hibridlərində sünbüldə dənlərin 
sayının irsən ötürülməsi 
Sünbüldə dənlərin sayına görə yüksək dominantlıq Doka x Tanya (h
p
= +149), TT 09214/3 
lütessens  x  Vassa  (h
p
=+24,03),  TT  09214/3  lütessens  x  Bezostaya-1  (h
p
=+22,43) 
kombinasiyalarında  müşahidə  edilmişdir.  Yüksək  heterozislə  TT  09214/3  lütessens  x  Vassa 
(h
həq
=+64,85%), Doka x Şəfəq-2 (h
həq
=+36,86%), TT 09214/3 lütessens x Doka (h
həq
=+31,69%) 
kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 3). 
 
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F
1
) hibridlərində sünbüldə dənlərin  
sayının irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar 
Cədvəl 3 
№ 
Kombinasiyaların adı 
Sünbüldə dənlərin sayı, əd.  Heterozis 
hp 
♀ 
F
1 
♂ 
1 
Murov-2 x Vassa 
55,5 
65 
53,6 
+17,12 
+11 
2 
Murov-2 x Tanya 
55,5 
62,1 
49,3 
+11,89 
+3,13 
3 
Şəfəq-2 x Sönməz 
57,9 
66,7 
61,1 
+9,16 
+4,5 
4 
Şəfəq-2 x Vassa 
57,9 
69 
52,4 
+19,17 
+5,04 
5 
Şəfəq-2 x Murov-2 
57,9 
63,4 
55,3 
+9,50 
+5,23 
6 
Murov x Bezostaya-1 
44,9 
49,1 
41,3 
+9,35 
+3,33 
7 
Murov x Tanya 
44,9 
53,2 
43 
+18,48 
+9,74 
8 
Murov x Doka 
44,9 
47,33 
41,5 
+5,41 
+2,43 
9 
Doka x Tanya 
45,4 
52,9 
45,5 
+16,26 
+149 
10  Doka x Şəfəq-2 
45,4 
64,6 
47,2 
+36,86 
+20,33 
11  Sönməz x Murov-2 
48,2 
61 
46,1 
+26,56 
+13,19 
12  Sönməz x Trap 
48,2 
56,3 
52 
+8,27 
+3,26 
13  Sönməz x Pərvin 
48,2 
72,9 
56,9 
+28,12 
+4,68 
14  Alman sortu x Bezostaya-1 
53,6 
58,8 
47,3 
+9,70 
+2,65 
15  Alman sortu x Sönməz 
53,6 
59,6 
48,8 
+11,19 
+3,5 
16  TT 09214/3 lütessens x Doka 
48,6 
64 
46,7 
+31,69 
+17,21 
17  TT 09214/3 lütessens x Bezostaya-1 
48,6 
56,1 
47,9 
+15,43 
+22,43 
18  TT 09214/3 lütessens x Vassa 
48,6 
84,9 
51,5 
+64,85 
+24,03 
19  TT 09214/3 lütessens x Sönməz 
48,6 
56,1 
47 
+15,43 
+10,37 
20  TT 09214/3-1 lütessens x Doka 
51,1 
57,3 
43 
+12,13 
+2,53 
21  Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Doka 
42,8 
46,9 
32,6 
+9,58 
+1,80 
22  Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 
42,8 
50,9 
30,1 
+18,92 
+2,28 
23  Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 
42,8 
53,6 
44 
+21,82 
+17 
1,79% 
62,50% 
10,71% 
16,07% 
8,93% 
62,50% 
37,50% 
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
İrsilik və heterozislik dərəcəsi 
dominantlıq yoxdur
yüksək dominantlıq 
qismən dominantlıq 
aralıq irsiyyət 
depresiya
heterozis müşahidə edilmişdir 
heterozis müşahidə edilməmişdir 

---

 
 
Apardığımız  analizlərin  nəticələrinə  nəzər  saldıqda  məlum  olur  ki,  sünbüldə  dənin  sayı 
valideyn  formalarda  mütləq  qiymətcə  29,7-81,4  ədəd  arasında,  birinci  nəsil  hibridlərdə  bu 
göstərici  kombinasiyalardan  asılı  olaraq  41-84,9  ədəd  olmuşdur.  Tədqiq  etdiyimiz  56  hibrid 
kombinasiyalarından 35-də valideynlərinə nisbətən sünbüllərində dənlərin sayı yüksək olmuşdur, 
digər hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə həm ana formaya, həm də ata formaya oxşamışdılar. 
Müəyyən olunmuşdur ki, əksər hibridlərdə heterozisliyin baş verməsinin əsas səbəblərindən biri, 
hibrişləşmədə iştirak edən valideyn formalarının sünbülündəki dənlərin miqdarının eyni sayda və 
yaxud da bir-birindən az fərqli olmalarıdır.  
Birinci  nəsil  (F
1
)  hibridlərdə  sünbüldəki  dənin  kütləsinin  irsən  nəsilə  keçməsi  geniş  irsi 
müxtəlifliklə xarakterizə olunur. Bir çox tədqiqatçıların apardıqları tədqiqatlarda sünbüldə olan 
dənin  kütləsinə  görə  yüksək  dominantlıq  və  yüksək  heterozis  müşahidə  edildiyi  göstərilir. 
Sünbüldə dənin kütləsi birbaşa sünbüldə olan dənlərin sayından və onların iriliyindən asılıdır, bu 
göstəricilərin  birinin  dəyişməsi  1000  dənin  kütləsinə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir  göstərə  bilər. 
Sünbüldə dənin kütləsinə görə 2013-2014-cü tədqiqat ilində apardığımız təcrübələrdə 56 birinci 
nəsil  (F
1
)  hibridlərinin  analizlərinin təhlili  zamanı  76,79%  kombinasiyada  yüksək  dominantlıq; 
5,36%-də  qismən  dominantlıq;  7,14%-də  aralıq  irsiyyət;  10,71%-də  depresiya;  76,79%-də 
heterozis müşahidə edilmişdir; 23,21%-də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 4).  
Sünbüldə  dənin  kütləsinə  görə  yüksək  dominantlıq  Sönməz  x  Trap  (h
p
=+64),  Sönməz  x 
Murov-2  (h
p
=+56,5),  Sönməz  x  Tanya  (h
p
=+54)  kombinasiyalarında  müşahidə  edilmişdir. 
Yüksək heterozislə TT 09214/3 lütessens x Vassa (h
həq
=+94,04%), TT 09214/3 lütessens x Doka 
(h
həq
=+49,54%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (Cədvəl 4). 
 
 
Şəkil.4. Növdaxili birinci nəsil (F
1
) yumşaq buğda hibridlərində sünbüldə dənin 
kütləsinin irsən ötürülməsi 
 
Beləliklə,  bir  sünbüldəki  yüksək  dən  kütləsinə  malik  olan  hibridlərin  alınmasının  əsas 
səbəblərindən  biri  kombinasiyalarda  iştirak  etmiş  valideyn  formalarının  yüksək  məhsuldar 
formalara aid olması sayılır. Apardığımız analizlərin nəticələrinə nəzər saldıqda məlum olur ki, 
bir  sünbüldəki  dənin  kütləsi  valideyn  formalarda  mütləq  qiymətcə  1,33-3,19  qram  arasında, 
birinci  nəsil  hibridlərdə  bu  göstərici  kombinasiyalardan  asılı  olaraq  1,68-4,56  qram  olmuşdur. 
Tədqiq  etdiyimiz  56  hibrid  kombinasiyalarından  43-də  valideynlərinə  nisbətən  sünbüllərində 
dənlərin  kütləsi  yüksək  olmuşdur,  digər  hibrid  kombinasiyalar  bu  əlamətə  görə  valideyn 
formalara yaxın olmuşlar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
76,79% 
5,36%  7,14% 
10,71% 
76,79% 
23,21% 
0,00%
20,00%
40,00%
60,00%
80,00%
100,00%
İrsilik və heterozislik dərəcəsi 
yüksək dominantlıq 
qismən dominantlıq 
aralıq irsiyyət 
depresiya
heterozis müşahidə edilmişdir 
heterozis müşahidə edilməmişdir 

---