Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Aqrar Elm Mərkəzi

 
 
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F
1
) hibridlərində sünbüldə dənin  
kütləsinin irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar 
Cədvəl 4 
№  Kombinasiyaların adı 
Sünbüldə dənin kütləsi, qr. 
Heterozis  hp 
♀ 
F1 
♂ 
3 
Murov-2 x Vassa 
1,83 
2,48 
2,02 
+22,77 
+5,84 
4 
Murov-2 x Tanya 
1,83 
2,52 
1,93 
+30,57 
+12,8 
7 
Şəfəq-2 x Tanya 
1,97 
2,75 
1,68 
+39,59 
+6,38 
8 
Şəfəq-2 x Vassa 
1,97 
2,92 
2,3 
+26,96 
+4,76 
13  Tərəqqi x Pərvin 
2,24 
2,76 
2,05 
+23,21 
+6,47 
16  Doka x Şəfəq-2 
2,28 
3,1 
2,15 
+35,96 
+13,61 
19  Sönməz x Murov-2 
1,91 
3,06 
1,95 
+56,92 
+56,5 
20  Sönməz x Tanya 
1,91 
2,46 
1,93 
+27,46 
+54,0 
21  Sönməz x Trap 
1,91 
2,56 
1,93 
+32,64 
+64,0 
22  Sönməz x Nota 
1,91 
3,43 
2,79 
+22,94 
+2,45 
23  Sönməz x Pərvin 
1,91 
3,39 
2,45 
+38,37 
+4,48 
24  TT 09214/3 lütessens x Doka 
2,0 
3,29 
2,2 
+49,54 
+11,9 
26  TT 09214/3 lütessens x Vassa 
2,0 
4,56 
2,35 
+94,04 
+13,63 
27  TT 09214/3 lütessens x Sönməz 
2,0 
2,86 
2,37 
+20,67 
+3,65 
28  TT 09214/3 lütessens x Tanya 
2,0 
2,91 
2,34 
+24,36 
+4,35 
34  Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Vassa 
2,08 
2,71 
1,52 
+30,29 
+3,25 
35  Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 
2,08 
2,83 
2 
+36,06 
+19,75 
Bir  çox  tədqiqatçılar  apardıqları  tədqiqatlarda  1000  dənin  kütləsinə  görə  heterozis 
müşahidə etmişlər. Bu göstəriciyə görə valideyn formalardan üstün olan hibrid kombinasiyalarda 
həm  heterozis,  həm  də  yüksək  dominantlıq  aşkar  edilmişdir.  Lakin,  apardığımız  tədqiqatın 
nəticələri  göstərmişdir  ki,  hər  iki  valideyn  yüksək  göstəriciyə  malik  olsa  da  alınan  hibridlərdə 
mənfi  heterozis  və  depresiyanın  aşkarlanması  bu  göstəricinin  hibrid  kombinasiyalarda  aşağı 
düşməsini  nümayiş  etdirir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  iridənli  hibridlərin  alınmasının  əsas 
səbəblərindən  biri  həmin  hibridlərin  əldə  olunmasında  iştirak  edən  valideyn  formaların  ya  hər 
ikisinin və yaxud da mütləq birinin iri dənli olması ilə bağlıdır. 1000 dənin kütləsinə görə 2013-
2014-cü  tədqiqat  ilində  apardığımız  təcrübələrdə  56  birinci  nəsil  (F
1
)  hibridlin  analizlərinin 
təhlili  zamanı  73,21%  kombinasiyada  yüksək  dominantlıq;  8,93%-də  qismən  dominantlıq; 
12,5%-də  aralıq  irsiyyət;  5,36%-də  depresiya;  73,21%-də  heterozis  müşahidə  edilmişdir; 
26,79%-də isə heterozis müşahidə edilməmişdir (şəkil 5).  
 
Şəkil. 5. Növdaxili birinci nəsil (F
1
) yumşaq buğda hibridlərində 1000 dənin kütləsinin 
irsən ötürülməsi 
73,21% 
8,93% 
12,50% 
5,36% 
73,21% 
26,79% 
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
80,00%
İrsilik və heterozislik dərəcəsi 
yüksək dominantlıq 
qismən dominantlıq 
aralıq irsiyyət 
depresiya
heterozis müşahidə edilmişdir 
heterozis müşahidə edilməmişdir 

---

 
 
1000 dənin kütləsinə görə yüksək dominantlıq Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin (h
p
= 
+43),  Doka  x  Pərvin  (h
p
=  +36),  Z  2009/2-1  (Murov  x  Aran)  x  Sönməz  (h
p
=  +21),  Z  2009/2-1 
(Murov x Aran) x Vassa (h
p
= +21) kombinasiyalarında müşahidə edilmişdir. Yüksək heterozislə 
Sönməz  x  Nota  (h
həq
=  +23,67%),  Doka  x  Tanya  (h
həq
=  +22,60%),  Sönməz  x  Murov-2  (h
həq
= 
+21,95%) kombinasiyaları fərqlənmişlər (cədvəl 5). 
Apardığımız  analizlərin  nəticələrinə  nəzər  saldıqda  məlum  olur  ki,  1000  dənin  kütləsi 
valideyn  formalarda  30,3-56  qram  arasında,  birinci  nəsil  hibridlərdə  bu  göstərici 
kombinasiyalardan  asılı  olaraq  26,0-54,5  qram  olmuşdur.  Tədqiq  etdiyimiz  56  hibrid 
kombinasiyalarından  41-də  valideynlərinə  nisbətən  1000  dənin  kütləsi  yüksək  olmuşdur,  digər 
hibrid kombinasiyalar bu əlamətə görə valideynlərə yaxın olmuşlar. 
Tədqiqatın  nəticələrinə  əsasən  belə  deyə  bilərik  ki,  növdaxili  birinci  nəsil  yumşaq  buğda 
hibridləri  bitkinin  boyuna,  sünbülün  uzunluğuna,  sünbüldə  dənin  sayına,  sünbüldə  dənin 
kütləsinə və 1000-dənin kütləsinə görə müxtəlif kombinasiyalarda irsiyyətcə yüksək və qismən 
dominantlıq, aralıq irsiyyət və heterozislə xarakterizə olunmuşlar. 
 
Yumşaq buğdanın birinci nəsil (F
1
) hibridlərində 1000 dənin 
kütləsinin irsən nəsilə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar 
Cədvəl 5 
№ 
Kombinasiyaların adı 
1000 dənin kütləsi, qr. 
Heterozis 
hp 
♀ 
F
1 
♂ 
1 
Murov-2 x Bezostaya-1 
30,3 
39 
32,8 
+18,90 
+5,96 
2 
Murov-2 x Tanya 
30,3 
40 
36 
+11,11 
+2,40 
3 
Murov-2 x Sönməz 
30,3 
42,5 
36 
+18,06 
+3,28 
4 
Şəfəq-2 x Tanya 
32 
45 
39,2 
+14,80 
+2,61 
5 
Tərəqqi x Pərvin 
42,8 
50,5 
41 
+17,99 
+9,56 
6 
Tərəqqi x Aran 
42,8 
53,5 
44 
+21,59 
+16,83 
7 
Doka x Tanya 
41,6 
51 
40 
+22,60 
+12,75 
8 
Doka x Pərvin 
41,6 
49 
42 
+16,67 
+36 
9 
Sönməz x Murov-2 
36 
50 
41 
+21,95 
+4,6 
10  Sönməz x Tanya 
36 
54 
47,2 
+14,41 
+2,21 
11  Sönməz x Nota 
36 
46,5 
37,6 
+23,67 
+12,12 
12  Sönməz x Pərvin 
36 
45 
40 
+12,5 
+3,5 
13  TT 09214/3 lütessens x Doka 
44,8 
50 
41,2 
+11,61 
+3,89 
14  TT 09214/3 lütessens x Vassa 
44,8 
53,6 
46,4 
+15,52 
+10 
15  TT 09214/3 lütessens x Tanya 
44,8 
53 
38,4 
+18,30 
+3,56 
16  TT 09214/3-1 lütessens x Tanya 
48,8 
54,5 
45,6 
+11,68 
+4,56 
17  TT 09214/3-1 lütessens x Doka 
48,8 
54 
45,2 
+10,66 
+3,89 
18  Z 2009/1-1 (Aran x Umanka) x Pərvin 
41,2 
50 
41,6 
+20,19 
+43 
19  Z 2009/2-1 (Murov x Aran) x Pərvin 
45,6 
52,5 
45,6 
+15,13 
+6,9 
Morfofizioloji və genetik xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən buğda genоtiplərinin 
müqayisəli  tədqiqi  və  yeni,  daha  məhsuldar  sortların  alınması  üçün  yeni  hibrid  bitkilərin 
valideynlərlə  müqayisəli  şəkildə  öyrənilməsi  dаimа  seleksiyaçıların  diqqət  mərkəzindədir. 
Yüksək  məhsuldar,  biоtik  və  аbiоtik  amillərə  davamlı  sortların  alınması  istiqamətində  bu 
tendensiya  aparılan  seleksiya  işinin  əsas  istiqamətidir.  Bu  sahədə  çarpazlaşdırılma  nəticəsində 
alınan  hibridlər  arasında  dominant  və  heterozis  effektinə  malik  olan  və  valideynlərə  nisbətən 
daha  davamlı  hibrid  formalara  üstünlük  verilir.  Fərqlənən  kombinasiyalar  gələcəkdə  seleksiya 
işlərinin aparılması üçün böyük maraq doğurur. 
Növdaxili  birinci  nəsil  (F
1
)  yumşaq  buğda  hibridlərinin  tədqiqi  göstərdi  ki, 
kompleks  təsərrüfat  qiymətli  əlamətlərlə  xarakterizə  olunan  hibrid  kombinasiyalar 
əsasən  yerli  yumşaq  buğdalardan  Azəri,  Murov,  Murov-2,  Şəfəq-2,  Pərvin,  Tərəqqi, 

---