Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
təmin olunmasına, İranın Qərbi Azərbaycan Ostandarlığı ilə
əlaqələrin formalaşmasına şərait yaratmışdır.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının xarici ticarət əlaqələ-
rində idxalın həcminin 1992-1993-cü illərdə artması, əsasən,
gündəlik tələbat mallarının həcmi ilə bağlı olmuşdu. Belə ki,
müharibə şəraitində olan muxtar respublikanın bu dövrdə əsas
yeyinti məhsullarına olan tələbatının idxal hesabına təmin
olunması, ticarətdə barter əməliyyatlarının üstünlük təşkil etməsi
idxalın dəyər və həcminin artmasına gətirib çıxarırdı. Ümumi
ticarət dövriyyəsinin azalması isə ixracın həcmindəki dəyişikliklə
bilavasitə əlaqələndirilməlidir. İdxalın həcminin artmasının bir
səbəbi əhalinin gündəlik tələbatının ödənilməsi idisə, digəri
xarici iş adamlarının ticarət əlaqələrinin qurulmasında marağının
artması idi. 1993-1995-ci illərdə idxalın həcminin artımına digər
amillərlə yanaşı, əsasən, elektrik enerjisinin idxalı da təsir
etmişdir. Muxtar respublikanın elektrik enerjisinə olan tələbatının
artması Türkiyədən bu enerji növünün idxalının ilbəil
artırılmasına səbəb olmuşdur.
1996-2000-ci illər planlı xarici ticarətin formalaşdırılması
ilə səciyyələnir. Lakin bu dövrdə əhalinin istehsal sahələrinə olan
marağı, dövlət tərəfindən sahibkarlığa yaradılan şərait çoxnövlü
və çoxçeşidli yerli məhsul istehsalına rəvac verməkdəydi.
1996-2000-ci illərdə ixrac əməliyyatlarının əsasını şəkər
çuğunduru və emal müəssisələrinin məhsulları olan xam spirt,
tütün, qara metal məmulatları təşkil etmişdir.
2001-ci ildən xarici ticarət əlaqələrində qanunvericiliyin
təkmilləşməsi, gömrük işinin kompyüterləşməsi, yerli sahibkar-
lığın nəzərə alınması və daxili bazarın qorunması, idxalın
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
istehlak yönümlülüyünün avadanlıq və xammala dəyişdirilməsi
prosesi başlamışdır. Bu dövrdə muxtar respublika iqtisadiyyatı,
ona bilavasitə təsir göstərən xarici ticarət əlaqələrilə paralel
surətdə inkişaf etmişdir.
2001-2008-ci illərdə muxtar respublikanın xarici ticarət
dövriyyəsinin artan templə böyüməsi və şaxələnməsi Naxçıvanın
dinamik sosial-iqtisadi inkişafı, dünyaya açılması, yerli istehsal
məhsulları ilə yaxın və uzaq ölkələrin bazarlarına yol tapması,
xarici ölkələrin sahibkarlarının maraq dairəsinə düşməsi, yerli
sahibkarlığın inkişafı ilə müstəqil iqtisadiyyatın formalaşması
fonunda baş vermişdir. Məhz 2001-ci ildə muxtar respublikanın
xarici ticarət dövriyyəsi 31,9 milyon ABŞ dolları olduğu halda,
8 il sonra bu göstərici 3,3 dəfə artaraq 103,7 milyon ABŞ
dollarına çatmışdır.
Muxtar respublikada aparılan sənayeləşmə və ixracyö-
nümlü məhsul istehsalı uğurlu nəticələr vermişdir. 2009-cu ildən
başlayaraq ixracın həcminin idxalı üstələməsi sonrakı dövrlərdə
də davam etmişdir. Kənd təsərrüfatı regionu olan Naxçıvan
Muxtar Respublikasında sənaye istehsalının genişlənməsi, öz
növbəsində, 2009-2013-cü illərdə ixracın da həcminin sürətlə
artmasına və xarici ticarət əlaqələrinin arealının genişlənməsinə
müsbət təsir göstərmişdir. Belə ki, 2009-cu ildə muxtar
respublikanın xarici ticarət dövriyyəsi 220 milyon olduğu halda,
2013-cü ildə bu göstərici 2,3 dəfə artaraq 512 milyon Amerika
Birləşmiş Ştatları dolları olmuşdur. Bu dövrdə ixracın həcmi
3,6 dəfə artdığı halda, idxalın cəmi 1,7 faiz artmışdır. Xarici
ticarət əlaqələrində iştirak edən dövlətlərin sayı beş il ərzində
artaraq 45-ə çatmışdır. Özəl sektor və fiziki şəxslərin xarici
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
ticarət dövriyyəsində payı 2009-cu ildə 80,3 faiz olduğu halda,
2013-cü ildə 80,8 faiz olmuşdur.
Muxtar respublikada yerli istehsalın stimullaşdırılması
üçün daxili bazarın uzunmüddətli formada qorunması ilə
sahibkarlıq sahələri genişləndirilir, zəruri istehlak məhsullarına
olan tələbat daxili mallar hesabına ödənilir, bölgənin ixrac
potensialı artır. Daxili bazarın qorunması yerli istehsalı olan
eyniadlı malların xaricdən tarif və qeyri-tarif metodlarından
istifadə olaraq gətirilməsinin tənzimlənməsi yolu ilə təmin edilir.
Bazarın tənzimlənməsinə baxmayaraq, muxtar respublikada
həyata keçirilən böyük quruculuq işləri idxalın həcminin
çoxalması ilə dövlət büdcəsinə köçürülən gömrük ödənişlərinin
artan dinamika ilə inkişafını təmin etməkdədir. Dövlət büdcəsinə
toplanan gömrük rüsum və vergilərinin həcmi 1992-ci ildə 7 min
326 manat olduğu halda, bu göstərici 2013-cü ildə 8 milyon
354 min 793 manat olmuş, 1140 dəfə artım müşahidə edilmişdir.
Muxtar respublikanın xarici ticarət dövriyyəsindəki hazırkı
dinamika davamlı hal almış sosial-iqtisadi yüksəliş prosesləri
fonunda həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlərin nəticəsində
əldə olunmuşdur. Zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə, bərəkətli
torpaqlara və bacarıqlı insan resurslarına sahib Naxçıvanın qısa
müddətdə müsbət saldoya malik xarici ticarət dövriyyəsinə sahib
olması Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri
tərəfindən uğurla həyata keçirilən düşünülmüş iqtisadi siyasətin
nəticəsi, uzunmüddətli inkişaf proqramının tərkib hissəsidir.
Nəzərə alsaq ki, xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası sosial-
iqtisadi inkişafın, xarici ölkələrlə möhkəm əsaslara malik
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
qarşılıqlı əlaqələrin vəziyyəti ilə birbaşa bağlıdır, deməli bu artım
tendensiyası bundan sonra da uğurla davam edəcəkdir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 il ərzində keçdiyi
yol, onun ümumi təhlili bir daha təsdiqləyir ki, Naxçıvanın xilası
və tərəqqisi ulu öndərimiz Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Ötən
hər ili göz önünə gətirəndə bir daha əmin oluruq ki, ölkəmizdə
Heydər Əliyev siyasi kursunun alternativi yoxdur. Bu kurs, bu
yol Azərbaycanda sosial-iqtisadi inkişafın yeni tələblər
baxımından təmin olunmasının yeganə düzgün yoludur. Bu yol
ölkəmizin dünəninin, bu gününün, sabahının və gələcəyinin
yoludur. Bu yolu uğurla davam etdirən ölkəmizin Prezidenti
cənab İlham Əliyevin dediyi kimi “Azərbaycanı qüdrətli
dövlətə çevirmək üçün ən başlıcası, ölkədə Heydər Əliyev
siyasəti davam etdirilməlidir”.
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Diaqramlar
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Ümumi Daxili Məhsul, min manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
43721,7
84862,4
305796,5
1171305,7
1786341,6
2103424,3
2338927,7
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Sənaye məhsulunun ümumi həcmi, min manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
9133,4
13765,4
41207,3
318564,8
680921,2
799492,4
862870,5
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Hər bir nəfərə düşən sənaye məhsulunun həcmi, manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
27,3
38,3
108,8
776,8
1643,5
1890,6
2000,6
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Əsas kapitala yönəldilmiş investisiyalar, min manat
0,0
100000,0
200000,0
300000,0
400000,0
500000,0
600000,0
700000,0
800000,0
900000,0
1000000,0
1100000,0
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
Cəmi investisiyalar, o cümlədən
tikinti-quraşdırma işləri
maşın, avadanlıq, alət, inventar və sair işlər
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Tikilərək istifadəyə verilmiş yaşayış evləri, min kvadratmetr
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
300,0
350,0
400,0
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
Cəmi, o cümlədən
dövlət
qeyri-dövlət
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Cəmi əkin sahəsi, hektar
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
41100,0
28400,0
34715,0
37104,0
59204,2
60019,5
60118,0
60127,0
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Taxıl əkinin sahəsi, hektar
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
23600,0
11600,0
14719,0
12363,0
33954,2
34751,0
34965,0
35324,0
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Kartof əkinin sahəsi, hektar
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
100,0
100,0
400,0
1451,0
2740,5
2764,0
2831,0
2957,0
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Taxıl istehsalı, ton
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
22500,0
27000,0
30731,0
44312,0
96010,0
101028,0
101848,0
102960,0
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Kartof istehsalı, ton
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
900,0
1300,0
2600,0
13454,0
37901,0
38309,6
39440,4
41296,8
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Mal-qaranın sayı (ilin sonuna), min baş
1924
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
31,0
63,8
69,0
62,4
74,0
101,2
102,9
104,7
106,2
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Xırdabuynuzlu heyvanların sayı (ilin sonuna), min baş
1924
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
79,0
254,8
292,2
249,7
425,4
603,0
613,6
625,7
635,5
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu, min manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
38572,2
55408,2
98255,1
247126,6
296117,0
318836,0
337127,2
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
İnformasiya və rabitə xidmətlərinin həcmi, min manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
420,3
2448,4
9014,2
36579,3
39269,4
42474,2
45051,9
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Hər 100 ailəyə düşən stasionar telefon aparatlarının sayı, ədəd
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
15
27
39
65
65
66
67
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Muxtar respublikada yeni salınmış və ya yenidənqurulmuş avtomobil yolları, kilometr
1924-1995-ci illər
1996-2013-cü illər
1320
3526
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Pərakəndə əmtəə dövriyyəsi və pullu xidmətlərin həcmi, min manat
0
200000
400000
600000
800000
1000000
1200000
1400000
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
Pərakəndə əmtəə
dövriyyəsinin və
əhaliyə göstərilən
pullu xidmətin
ümumi həcmi, min
manat
Pərakəndə əmtəə
dövriyyəsinin
ümumi həcmi, min
manat
Pullu xidmət
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Hər bir nəfərə düşən pərakəndə əmtəə dövriyyəsi və pullu xidmətlərin həcmi, manat
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
1990
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
Hər bir nəfərə
düşən pərakəndə
əmtəə dövriyyəsi
və pullu xidmətlərin
həcmi, manat
Hər bir nəfərə
düşən pərakəndə
əmtəə
dövriyyəsinin
həcmi, manat
Hər bir nəfərə
düşən pullu
xidmətlərin həcmi,
manat
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Xarici ticarət dövriyyəsinin dinamikası, min ABŞ dolları
0
100000
200000
300000
400000
500000
600000
2005
2010
2011
2012
2013
Xarici ticarət dövriyyəsi
İdxal
İxrac
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Əhalinin gəlirləri, min manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
31538,9
101356
277318,5
1007483,6
1445748,2
1623420,9
1737057,9
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Orta aylıq əməkhaqqı, manat
1995
2000
2005
2010
2011
2012
2013
15,9
29,2
86,0
302,6
341,4
365,1
376,6
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Əhalinin sayı, min nəfər
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
300,0
350,0
400,0
450,0
1924
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
2014
Cəmi
Şəhər
Kənd
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
1 yaşa qədər ölən uşaqların sayı, nəfər
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
225
137
65
12
10
10
4
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Nikahların sayı
1970
1980
1990
2000
2010
2011
2012
2013
1284
2584
3153
2088
3397
3435
3458
3512
Naxçıvan Muxtar Respublikası – 90
Muzeylərin sayı
1970
1980
1990
2000
2013
2
4
12
12
23
Dostları ilə paylaş: |