Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

66 
 
Təcrübə  2.  Qapalı  mühitdə  şamın  tərəzidə 
yanması  (M.V.Lomonosov  təcrübəsi).  Məftilin  əyilmiş 
ucuna  şamı  bərkidin  (şəkil  8,  b).  Konus  şəkilli  kolbanı 
tıxacla sıx bağlayıb, tərəzinin sol gözünə yerləşdirin və çəki 
daşları  vasitəsilə  tərəzini  tarazlaşdırın.  Kolbanı  götürün, 
tıxacı  çıxarın,  şamı  yandırıb kolbanın  içinə  salın  və  tıxacla 
ağzını  sıx  bağlayın.  Yenidən  tərəzini  işə  salın.  Bir 
müddətdən  sonra  kolbada  yanma  bitəcək,  lakin  tərəzinin 
tarazlığı pozulmayacaq. 
M.V.Lomonosovun  1756-cı  ildə  qeydə  aldığı  nəticə: 
“Təcrübələr  sübut  etdi  ki,  R.Boylun  fikri  yanlışdır,  çünki 
xaricdən  hava  verilməzsə,  yandırılmış  metalın  çəkisi 
dəyişməz”. 
Təcrübə  3.  Qapalı  mühitdə  kimyəvi  reaksiyalar 
zamanı  maddə  kütləsinin  saxlanması  (Landolt 
təcrübəsi).  Landolt  qabının  bir  qolunu  (şəkil  8,  c)  qıf 
vasitəsilə  1/3-nə  qədər  mis(II)sulfat  məhlulu  ilə,  digər 
qolunu  –  natrium-hidroksid  məhlulu  ilə  doldurun.  Qıfı  elə 
kənarlaşdırın  ki,  məhlulun  damcısı  birinci  qola  düşməsin.  Qabı  tıxacla  bağlayın  və 
tərəzinin  sol  qolunda  bərkidin.  Həmçinin  ikinci  Landolt  qabını  da  doldurun:  bir 
qolunu  dəmir(II)  xlorid  məhlulu  ilə,  digərini  kalium-rodanid  məhlulu  ilə  (hər  birini 
1/3  qədər).  Qabı  tıxacla  kip  bağlayın  və  tərəzinin  sağ  qolunda  bərkidin.  Tərəzini 
tarazlaşdırın.  Qablardan  birini  ehtiyatla  elə  əyin  ki,  məhlullar  qarışsın.  Əmələ  gələn 
mis(II) hidroksid çökəcək.Tərəzinin tarazlığı bu zaman pozulmayacaq. Bu göstərir ki, 
maddələrin  çəkisi  reaksiya  prosesində  dəyişmir.  İkinci  qabdakı  məhlulları  da  eyni 
qayda  ilə  qarışdırın.  Dəmir  (III)  rodanidin  qırmızı-qan  rəngli  məhlulu  əmələ  gəlir. 
Tarazlıq yenə də pozulmur. 
Şəkil 8. Maddə kütləsinin 
saxlanması qanununun 
öyrənilməsi: 
a) R.Boyl təcrübəsi modeli; 
b) M.Lomonosov təcrübəsi 
modeli; c) Landolt 
təcrübəsi modeli 
 

---

67 
 
 
Landolt  belə  təcrübələri  16  il  (1892-1908)  müddətində  apardı  və  0,00003  q 
dəqiqliklə  çəkdi.  Bu  təcrübələrlə  o,  maddə  kütləsinin  saxlanması  qanununu  təsdiq 
etdi.            
Təcrübə 4. Əsasi mis (II) karbonatın parçalanması. Sınaq şüşəsinə bir qədər 
əsasi  mis(II)  karbonat  duzu  töküb,  tərəzidə  çəkdikdən  sonra  maddəni  parçalanana 
qədər  qızdırın.  Sınaq  şüşəsi  soyuduqdan  sonra  onu  yenidən  çəkin  və  kütlənin 
azaldığını müşahidə edin, səbəbini aydınlaşdırın. 
Təcrübəni  yenidən  aparın.  Bunun  üçün  sınaq  şüşəsinə  bir  qədər  əsasi  mis(II) 
karbonat  tökün,  ağzını  qazaparan  borusu  olan  tıxacla  bağlayın.  Qazaparan  borunun 
ucunu  içərisində  30-40  ml  əhəng  suyu  olan  kolbaya  daxil  edin.  Hazırlanmış  cihazı 
tərəzidə  çəkin  və  nümayiş  stolunun  üzərinə  qoyun  və  maddə  olan  yerdən  sınaq 
şüşəsini  qızdırın.  Reaksiyanın  gedişini  müşahidə  edin.  Cihaz  soyuduqdan  sonra  onu 
yenidən  tərəzidə  çəkin.  Çəki  əvvəlki  kimi  qalır. 
Səbəbini aydınlaşdırın. 
Təcrübə  5.  Qapalı  qabda    metalların 
közərdilməsi. Yumrudib kolbaya 3-4 q mis yonqarı 
tökün, ağzını əyri qazaparan boru keçirilmiş tıxacla 
bağlayın  və  qazaparan  boruya  sıxıcısı  olan  rezin 
boru  ilə  ikinci  bir  boru  birləşdirin.  Cihaz  elə 
quraşdırılmalıdır  ki,  kolbaya  hava  daxil  olmasın. 
Kolbanı  tərəzidə  çəkin  və  sonra  onu  götürərək 
içərisindəki  maddə  qaralana  kimi  qızdırın.  Kolba 
soyuduqdan  sonra  onu  yenidən  tərəziyə  qoyun  və 
çəkinin  dəyişmədiyini  müşahidə  edin.  Kolbadakı 
havanın  reaksiyaya sərf olunduğunu  nümayiş etdirmək üçün  ikinci borunu  içərisində 
su olan stəkana salın və sıxıcını açın. Su dərhal boru ilə yuxarı qalxacaq (şəkil 9). 
 
 
Şəkil  9.  Qapalı  qabda  misin  kö-
zərdilməsi  ilə  maddə  kütləsinin 
saxlanması qanunun öyrənilməsi. 
 

---

68 
 
Tərkibin sabitliyi qanunu 
 
 Bu  qanunun  sübut  edilməsi  üçün  ən  münasib  təcrübə  suyun  analizi  və 
sintezinin aparılmasıdır. 
Təcrübə  1.  Suyun  elektrik  cərəyanı  ilə  parçalanması.  Suyun  elektrik 
cərəyanı  vasitəsi  ilə  parçalanması  üçün  istifadə  edilən  cihaz  (Hofman  cihazı)  iki 
bölgülü  və  kranlı  şüşə  borudan  ibarət  olub,  qısa  şüşə  boru  ilə  bir-birinə 
birləşdirilmişdir (qısa şüşə borunun ortasından  yuxarıda qıf şəkilli digər boru qalxır). 
Kranlı  şüşə  boruların  aşağı  hissəsi  içərisindən  qurğuşun  və  ya  nikel  elektrodlar 
keçirilmiş tıxacla bağlanılır (şəkil 10, a). Hofman cihazına oxşar qurğunu laboratoriya 
avadanlıqlarından  istifadə  etməklə  müxtəlif  formalarda  da  hazırlamaq  olar  (şəkil  10, 
b, c, d, e). 
 
Şəkil 10. Suyun elektrik cərəyanı ilə parçalanması üçün cihazlar. 

---

69 
 
Belə  cihazlarda  suyun  elektrolizini  (parçalanmasını)  aparmaq  üçün  5%-li 
natrium-hidroksid  məhlulu  əlavə  edilmiş  sudan  və  düzləndirici  vasitəsi  ilə 
tənzimlənmiş 19-12 volt gərginlikli cərəyandan istifadə edilir. 
Cihaz  elektrik  cərəyana  mənbəyi  ilə  birləşdirilir  və  suyun  parçalanması 
nəticəsində  borunun  birində  oksigen  digərində  isə  iki  dəfə  ondan  çox  hidrogen  qazı 
toplanır.  Alınan  qazları  yoxlamazdan  qabaq  boruların  kranının  altına  baxmaq 
lazımdır.  Əgər  orada  maye  varsa  onu  süzgəc  kağızından  hazırlanmış  borucuğa 
hopdurmaqla kənar etmək lazımdır. Bu iş yerinə yetirilmədikdə, kranları açanda qazın 
təzyiqindən  maye  kənara  sıçrayar,  yanar  (hidrogeni  yoxlamaq  üçün)  və  közərmiş 
(oksigeni yoxlamaq üçün) çöpləri söndürər. 
Təcrübə  2.  Suyun  sintezi.  Suyun sintezi zamanı  iki  hissə hidrogenlə bir  hissə 
oksigenin  reaksiyaya  daxil  olmasını  şagirdlərə  əyani  göstərmək  üçün  təcrübə 
evdiometrdə aparılır. 
Evdiometri enli, qalın divarlı 15-20 sm uzunluqlu, şüşə borudan düzəltmək olar 
(şəkil 11). Borunun ağzı içərisində nazik mis və ya dəmir 
məftillər  keçirilmiş    iki  deşiyi  olan  rezin  tıxacla 
bağlanılır.  Rezin  tıxacda  olan  məftillər  isə  içəri  hissədən 
nazik  mis  teli  ilə  birləşdirilir.  Partlayışla  baş  verən 
reaksiya nəticəsində tıxacın kənara sıçramaması üçün onu 
şüşə  borunun  ağzında  qalın  iplə  sarımaq  lazımdır.    Şüşə 
boru 
ştativin  pəncəsinə  bərkidildikdən  və  qazla 
doldurulduqdan 
və 
sonra 
məftillər 
elektrodlarla 
birləşdirilir  və  düzləndiricidən  6-12  volt  gərginlikli 
cərəyan  buraxılır.  Nazik  mis  telinin  qızması  nəticəsində  qığılcım  əmələ  gəlir  və 
nəticədə hidrogen oksigen qarışığı partlayışla  yanır. 
Evdiometrin borusu üzərində şüşə yazan karandaşla bir-birindən 1-1,5 sm arası 
olan bölgülər işarə edilir. 
Şəkil 11. Suyun sintezi. 

---