Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

175 
 
 
Kimyəvi formulların təyininə aid məsələni nəzərdən keçirək. 
Məsələ  2.  Doymuş  karbohidrogenin  monoxlor  törəməsinin  nisbi  molekul 
kütləsi 64,5-ə bərabərdir. Verilmiş birləşmə 37,2% karbondan, 55% xlordan ibarətdir. 
Maddənin  molekulyar  formulunu  təyin  edin. 
Verilir:                                                           Həlli: 
M
r
 (maddə) = 64,5                                     1-ci üsul 
ω (C) = 37,2% 
ω (Cl) = 55% 
------------------------- 
C
x
H
y
Cl
z
  - ? 
 
1.
 
Hidrogenin maddədəki kütlə payını tapaq: 
ω (H)  =  100% - (37,2% + 55%) = 7,8% 
2. Maddədə  atomların  say  nisbətini  tapaq: 
ω = 
M
A
r
r
n

,     n = 
A
M
r
r


, 
 
n(C) : n(H) : n(Cl) = 
12
5
,
64
372
,
0

 : 
1
5
,
64
078
,
0

 : 
5
,
35
5
,
64
55
,
0

= 2:5:1 
 
Deməli, birləşmənin molekulyar  formulu C
2
H
5
Cl. 
 
C a v a b: C
2
H
5
Cl. 
 
2-ci üsul 
1. Hidrogenin maddədəki kütlə payını tapaq: 
ω (H)  =  100% - (37,2% + 55%) = 7,8% 

---

176 
 
 
2.
 
Maddədə atomların say nisbətini tapaq: 
 
n(C) : n(H) : n(Cl) = 
)
(
)
(
C
C
A
r

: 
)
(
)
(
H
H
A
r

: 
)
(
)
(
Cl
Cl
A
r

= 
=
12
5
,
64
372
,
0

 : 
1
5
,
64
078
,
0

 : 
5
,
35
5
,
64
55
,
0

= 0,031:0,078:0,015 
Aldığımız  atomlar  sayını  ən  kiçik  ədədə - 0,015-ə  bölürük. 
n(C) : n(H) : n(Cl) =0,031:0,078:0,015= 2:5:1 
 
Deməli, birləşmənin  molekulyar  formulu  C
2
H
5
Cl. 
C a v a b: C
2
H
5
Cl. 
 
3-cü üsul 
Doymuş  karbohidrogenlərin  C
n
H
2n+2 
  ümumi  formulundan  istifadə  etməklə, 
monoxlor  törəmənin  formulunu  çıxaraq:  C
n
H
2n+1
Cl.  Maddənin  nisbi  molekul  kütləsi 
64,5.  
M
r
( C
n
H
2n+1
Cl) = 64,5,   M
r
( C
n
H
2n+1
Cl) = A
r
(C) · n + A
r
(H) · (2n + 1) + A
r
(Cl) 
Elementlərin  nisbi  atom  kütlələrinin  qiymətlərini  formulda  yerinə  yazırıq: 
12n + 1(2n+1) + 35,5 = 64,5 
n = 2 
Deməli, birləşmənin molekulyar formulu C
2
H
5
Cl. 
C a v a b: C
2
H
5
Cl. 
 
4-cü üsul 
1. Monoxlor  törəmənin  formulunu  R-Cl  kimi  işarələyək. 
2. R-in nisbi molekul kütləsini tapaq: 
M
r
(R) = 64,5;  M
r
(Cl) = 64,5 – 35,5 = 29 

---

177 
 
Verilmiş radikalda yalnız 2 atom karbon ola bilər, ona görə onun formulu: R = 
C
n
H
2n+1
 = C
2
H
5
, birləşmənin formulu isə - C
2
H
5
Cl. 
C a v a b: C
2
H
5
Cl. 
 
5-ci üsul 
Doymuş  karbohidrogenin  monoxlor  törəməsinin  ümumi  C
n
H
2n+1
Cl  formuluna 
əsasən  birləşmədəki  karbon  atomlarının  sayını  tapaq: 
ω(C) = 
.)
(
)
(
mad
C
n
M
A
r
r

;   n(C) = 
)
(
)
(
)
(
C
C
mad
A
M
r
r


= 
12
372
,
0
5
,
64

= 2 
 
n=2-nin  qiymətini  ümumi  formulda  yerinə  qoyub,  C
2
H
5
Cl  tərkibli  birləşmə 
alırıq. 
C a v a b: C
2
H
5
Cl. 
 
 
Qarışıq məsələlərin tərtib edilməsi 
 
Qarışıq məsələlər qeyri-standart məsələlərə aiddir. Onlardan hər birini müəyyən 
sayda standart  məsələlərə bölmək olar. 
Gələcək  kimya  müəllimi  üçün  yalnız  müxtəlif  qarışıq  məsələləri  həll  etmək 
yox, 
həm 
də 
onları,  tədris  prosesinin  tələblərindən,  şagirdlərin  fərdi 
xüsusiyyətlərindən  asılı  olaraq  tərtib  etmək  vacibdir.  
Qarışıq  məsələlərin  tərtibi  üsullarını  bilmək  sərbəst  və  yoxlama  işlərini 
zənginləşdirməyə  imkan  verir.  Qarışıq  məsələləri  tərtib  etmək  üçün  standart 
məsələləri  tərtib  etməyi  bacarmaq  lazımdır.  Bəzi  metodik  ədəbiyyatlarda  məsələnin 
tərtibi alqoritmi (ardıcıllığı) aşağıdakı kimi verilir: 
1.
 
Reaksiya tənliyini yazmaq . 

---

178 
 
2.
 
Reaksiyaya  girən,  yaxud  əmələ  gələn  maddələrin  molyar  kütləsini  və  ya 
molyar həcmini tapmaq. 
3.
 
Reaksiyaya  girən,  yaxud  əmələ  gələn  maddələrin  kütləsini  və  ya  həcmini 
tapmaq. 
4.
 
Məsələnin  göstəricilərini  və  ya  cavablarını  kütləni,  yaxud  həcmi  K 
stexiometrik əmsalına vurmaqla tapmaq. K-nın qiyməti vahiddən fərqli, istənilən ədəd 
ola bilər. 
5.
 
Alınan göstəriciləri və cavabları çevirmək. 
6.
 
Məsələnin şərtini tərtib etmək. 
Verilmiş alqoritmə əsasən məsələnin şərtinin tərtibinə misal göstərək: 
CuSO
4
+2NaOH → Cu(OH)
2

+2NaCl 
   
         M           160q/mol                  98q/mol 
                   

            1 mol                         1 mol 
                    m           160 q                          98 q 
                     K            0,5                               0,5 
                                    80 q                            49 q 
 
a)
 
80  qr  mis(II)sulfatın  natrium-hidroksidin  artığı  ilə  qarşılıqlı  təsirindən  neçə 
qram mis(II)hidroksid çökər? 
b)
 
Reaksiya  nəticəsində  49  q  mis(II)hidroksid  alınarsa,  natrium-hidroksidin 
artığı ilə reaksiyaya girən mis(II)sulfatın kütləsini hesablayın. 
Verilmiş  nümunə  reaksiya  məhsulunun  (və  ya  ilkin  maddənin)  kütləsini  ilkin 
maddənin  (və  ya  reaksiya  məhsulunun)  məlum  kütləsinə  görə  necə  hesablanmasını 
göstərir. 
 
Seçilmiş məsələlərin tərtibi 
Belə məsələlərin tərtibi zamanı, mürəkkəbliyinə görə məsələləri bu və ya digər 
qrupa ayırmağa əsas verən meyarlar dəqiqləşdirilməlidir. 

---