Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

179 
 
Bu meyarlar aşağıdakılardan ibarət ola bilər: 
1)
 
reaksiya  tənliyinin  sərbəst  yazılması,  yaxud  “hazır”  tənlikdən  istifadə 
edilməsi; 
2)
 
məsələnin əlavə məlumatlarla mürəkkəbləşdirilməsi; 
3)
 
əlavə hesablamalar daxil edilməsi. 
Bundan əlavə, məsələ həllinə verilən tələbləri nəzərə almaq lazımdır: 

 
məsələlərin  kimyəvi  məzmunu  olmalı,  məsələnin  şərti  dərsin  məqsədinə 
uyğun  olmalı,  didaktik  prinsiplərə  cavab  verməli,  şagirdlərin  inkişafını  təmin 
etməlidir; 

 
məsələnin şərti dəqiq ifadə olunmalıdır; 

 
məsələlər proqram materialına uyğun seçilməlidir; 

 
məsələnin tərtibi zamanı tətbiqi xarakterli məlumatlardan istifadə etmək olar. 
 
4.1.2.Tədrisin  müxtəlif mərhələlərində məsələ həllindən istifadə 
 
Tədris prosesində müəllim müxtəlif hallarda məsələ həllindən istifadə edə bilər: 

 
Yeni materialın izahı zamanı; 

 
Biliklərin möhkəmləndirilməsi zamanı; 

 
Ev tapşırığı kimi; 

 
Biliklərin cari yoxlanılması zamanı; 

 
Keçilən materialın təkrarlanması zamanı; 

 
Yoxlama işlərinin yerinə yetirilməsi zamanı; 

 
Sinifdənxaric iş (dərnək məşğələləri, kimya olimpiadaları) zamanı. 
 
 
 
 

---

180 
 
Kimya məsələlərin həlli. Onların tərtibinə verilən tələblər 
 
Hər  şeydən  əvvəl  məsələnin  tipi  müəyyən  edilməlidir.  Məsələ  qarışıq 
məsələdirsə, tərkibinə daxil olan məsələlərin tipi qeyd edilməlidir. 
Kimyadan  ilk    məsələ  həlli  zamanı  məsələnin  şərtini  analiz  etməyi  və  onu 
müvafiq  qeydiyyatlar  şəklində  tərtib  etməyi  şagirdlərə  öyrətmək  lazımdır.  Bu 
qeydiyyatlar kompakt şəkildə və aydın olmalıdır. 
Məsələnin şərtinin dəqiq qeydiyyatı şagirdlər üçün mühümdür, çünki bu məsələ 
həlli  prosesinin  birinci  mərhələsidir.  Kəmiyyətlər  müvafiq  hərflərlə  işarələnməli, 
tərtibat zamanı kəmiyyət vahidləri və onların bir-birinə müvafiq çevrilmələri nəzərdən 
qaçmamalıdır. 
Sonra  məsələnin  həlli  yolunu  tapmaq  lazımdır.  Bunun  üçün  əməliyyat  planı 
tutulmalıdır.  Plan əsasən ideyadan ibarət olur, əməliyyatların tam və dəqiq ardıcıllığı 
ideyanın  həyata  keçirilməsi  prosesində  tədricən  aydınlaşır.  Bəzən  ideya  yanlış  və 
qeyri-dəqiq  olur,  bu  zaman  məsələnin  analizinə  qayıtmaq,  məsələ  həllinin  digər 
yolunu axtarmaq və ya əvvəlki fikri dəqiqləşdirmək lazımdır. 
Məsələ  həllinin  planını  qurmaq  –  məsuliyyətli  mərhələ  olub,  məsələ  tiplərinə 
bələd olmağı tələb edir. Məsələnin tipini bilməklə, onun həlli yolunu asanlıqla tapmaq 
olar. Ona görə də yeni məsələ tipini təqdim edərkən məsələni analiz etmək, onun həll 
olunan əvvəlki məsələlərdən fərqini müəyyənləşdirmək lazımdır. 
Məktəb  kimya  kursunun  öyrənilməsi  zamanı  şagirdlər  bir  neçə  hesablama 
məsələ  tiplərii  ilə  tanış  olmalıdırlar  ki,  bu  məsələləri  şərti  olaraq  bir  neçə  qrupa 
ayırmaq  olar:  kimyanın  əsas  anlayış  və  qanunları;  məhlullar  və  həllolma;  kimyəvi 
tənliklər üzrə hesablamalar. 
Məsələnin həlli metodikasını konkret nünunələr üzərində nəzərdən keçirək. 
 
 
 

---

181 
 
                 Kimyanın əsas anlayış və qanunlarına aid məsələ həlli 
                   Qazların sıxlığının və nisbi sıxlığının təyini 
 
Avoqadro qanunundan çıxan nəticəyə görə, normal şəraitdə 1 mol qazın həcmi 
22,4 l-dir. 1 l qazın kütləsini bilməklə, onun molyar kütləsini hesablamaq olar: 
M = 22,4 · ρ, 
ρ – qazın sıxlığıdır. Qazın sıxlığını aşağıdakı düstura görə hesablamaq olar: 
ρ = 
V
M
M
. 
Hesablamalar zamanı həmçinin qazın nisbi sıxlığından, yəni bir qazın sıxlığının 
digərinkindən  neçə  dəfə  ağır  və  ya  yüngül  olduğunu  göstərən  kəmiyyətdən  istifadə 
edilir.  Nisbi  sıxlığa  əsasən  qazın  molyar  kütləsini  hesablamaq  olar.    Qazların  nisbi 
sıxlığı  D ilə işarə edilir. 
Qazın nisbi sıxlığını adətən hidrogenə görə təyin edirlər: 
)
(
)
(
)
(
2
2
H
D
M
X
M
X
H

, 
M(X)  –  təyin  olunan  qazın  molyar  kütləsi, 
)
(
2
X
H
D
 -  qazın  hidrogenə  görə 
nisbi sıxlığıdır. 
Sıxlıq  digər  qaza  görə  təyin  edilərsə,  hidrogenin  molyar  kütləsi  əvəzinə  digər 
qazın  molyar  kütləsi  götürülür.  Məsələn,  havaya  görə  nisbi  sıxlığın  təyini  zamanı 
havanın orta molyar kütləsi – 29 q/mol götürülür. Bunun üçün qazların həcmi payı – φ 
anlayışı daxil edilir. 
Qarışıqdakı  qazların  həcmi  payı  (φ)  –  qarışıqdakı  komponentin  həcminin  (K) 
qarışığın ümumi həcminə nisbətidir: 
φ = 
)
(
)
(
q
qar
V
K
V

, 
φ onluq rəqəmlərlə və ya faizlə ifadə edilir. 

---

182 
 
Qaz  qarışıqlarının  orta  molyar  kütləsi  (M
orta
)  qarışıqdakı  komponentlərin 
molyar kütləsinin onlardan hər birinin həcm payına hasilinə bərabərdir. 
Havada oksigenin həcmi payı 0,2095, azotun payı- 0,7808, karbon qazının payı 
– 0,0003, arqonun payı – 0,0090. 
Havanın molyar kütləsi: 
M(hava) = φ(O
2
) · M(O
2
) + φ(N
2
) · M(N
2
) + φ(CO
2
) · M(CO
2
) + 
+φ(Ar) · M(Ar) = 0,2095 · 32 q/mol + 0,7808 · 28 q/mol + 0,0003 · 44 q/mol + 
+ 0,0094 · 40 q/mol = 29 q/mol 
Molyar, molekulyar və nisbi molekul kütlələri ədədi qiymətcə eyni olduğundan, 
yuxarıdakı  düstura  əsasən  müvafiq  qazların  molekulyar  və  nisbi  molekul  kütlələrini 
hesablamaq olar. 
Məsələ 1. Karbon qazının havaya görə nisbi sıxlığını hesablayın. 
Verilir:                                                                      Həlli: 
CO
2                                                                                
M(CO
2
) = 44 q/mol, M(hava) = 29 q/mol 
---------------                                     D
hava
(CO
2
) = 
)
(
)
(
2
hava
M
M
CO
 = 
mol
q
mol
q
29
44
= 1,52. 
D
hava
(CO
2
) - ? 
 
Cavab: D
hava
(CO
2
) = 1,52. 
 
Məsələ  2.  Sıxlığı  2,53  q/l  olan  15  l  xlor  və  azot  qarışığında  xlorun  və  azotun 
həcmini təyin edin. 
Verilir:                                                             Həlli: 
V(qarışıq) = 15 l              Xlorun maddə miqdarını x mol, azotunkunu   – y mol- 
ρ(qarışıq) = 2,53 q/l        la işarə edək. Onda qarışıqdakı xlor və azotun kütləsi: 
--------------------------                              m(Cl
2
) = M · ν = 71x, 
V(Cl
2
) - ?                                                   m (N
2
) = 28y. 
V(N
2
) - ?                                         Qarışığın kütləsi: 

---