Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu
Yüklə 4,28 Mb. Pdf görüntüsü
|
77
ları yerinə yetirməsi ilə bağlı həyata keçirilirdi. Mədrəsə siniflərində tələbələrin sayı 20-dən artıq ola bilməzdi. Bu da dərslərin daha yax- şı mənimsənilməsinə kömək edirdi. Mədrəsələrdə hər gün beş saat, həftədə 4 gün dərs keçilirdi. Dərslər sübh namazından sonra baş- lanır, günortaya qədər davam edirdi. Hansı dərsin nə vaxt öyrədil- məsini müəllim özü tələbələrlə birlikdə müəyyənləşdirirdi. Günor- tadan sonra tələbələr sərbəst idi, sevimli işləri ilə məşğul ola bi-lir- dilər. Həftənin cümə axşamı və cümə günləri tələbələrə istirahət verilirdi. Orta təhsil verən mədrəsələrə əsasən 11-12, ali təhsil verən mədrəsələrə isə 16-17 yaşlarından qəbul edilirdilər. Təhsilin ilk mərhələsində ərəb dilinin qrammatikası öyrədilirdi. Buna yiyələn- mək üçün azı 2-3 il vaxt ayrılırdı. Qədim Şərq ənənələrini özünə- məxsus şəkildə davam etdirən mədrəsələrdə humanitar və dəqiq elmlər öyrədilirdi. Burada tarix, məntiq, dilçilik, ədəbiyyatşünaslıq, ədəbiyyat tarixi, ritorika, riyaziyyat, astronomiya kimi dünyəvi elmlər, daha sonra “Quran”, “Təfsir” (Quranm açıqlanması), “Hə- dis”, (Peyğəmbərin (s) sözləri və onunla bağlı hekayə və rəvayət- lər), “Təcvid” (Quranın düzgün oxunması), “Təftil” (Quran mənası- nın başa düşülməsi), fiqh, ilahiyyat elmləri öyrədilirdi. Mədrəsə- lərdə dərs kitabı kimi “Quran” və hədis kitablarından başqa ən çox istifadə edilən kitablar Biruninin, İbn Sinanın, İbn Rüşdün, Farabinin, Sədi Şirazinin, Şihabəddin Sührəverdinin daha sonralar, Ruminin “Məsnəvi”si, Füzulinin “Divan”ı,, Nizaminin “Xəmsə”si, “Kəlilə və Dimnə”, “Qabusnamə” kimi əxlaqi-mənəvi dəyərli əsər- lər olmuşdur. Mədrəsələrdə yalnız din və dünyəvi elmlər deyil, həm də bədən tərbiyəsi, incəsənət dərsləri də keçilirdi. Mədrəsədə üzmə, güləş, qaçış, ox atma, at çapma kimi idman növlərinə fikir verilir və öyrədilirdi. Bunlardan başqa, hüsnxət, xitabət (Gözəl danışıq), bədii estetik fəaliyyətlə bağlı dərslər öyrədilirdi.Tələbələrə imla yazdır- maq, onların mətni oxuyub şərhini və izahını vermək, elmi mübahi- sə və müzakirələr aparmaq tədrisdə geniş yayılmış öyrətmə metod- ları idi. Tələbələrin biliklərini yoxlamaq üçün imtahanlar keçirilirdi. Orta əsrlər dövründə Şərqdə və o cümlədən Azərbaycanın müxtəlif yerlərində ixtisas təmayüllü mədrəsələr də açılmağa başladı. 78
Darül hədis mədrəsələri: Bu, hədisləri öyrənən, toplayan, təd- qiq edən bir mədrəsə idi. Belə bir mədrəsə Mosulda, daha sonralar Təbrizdə açılmışdır. Buranı bitirənlərə “mühəddis” deyilirdi.
bağlı elmlər öyrədilirdi. Bunlara “Darül hüffaz” da deyilirdi. Buranı bitirənlər “Hafiz”, “Xətib” “Müəzzin” kimi adlar verilir və məzun- lar məscid və camilərdə müxtəlif vəzifələrdə çalışa bilirdilər. Darül tibb mədrəsələri. Bu, tibb mədrəsələri idi. Bunlara Darül-şəfa, Darül-sihha, Darül-mərza, Darül-afiyə, Maristan, Bima- ristan mədrəsələri də deyilmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Xaqa- ninin əmisi Kafiəddin Omər İbn Osmanın rəhbərliyi ilə XII əsrdə Şamaxı yaxınlığında Məlhəm adlı bir yerdə “Mədreseyi –tibb” adlı mədrəsə fəaliyyət göstərmişdir *** Şərqdə o cümlədən Azərbaycanda təhsilin, maarif və mə- dəniyyətin, pedaqoji fikrin inkişafında XI əsrdə açılmış “Nizamiyyə” mədrəsələrinin xüsüsi əhəmiyyəti olmuşdur. Bu mədrəsələrin əsası türk sultanı Alp Arslanın və Məlikşahın vəziri Nizam əl-Mülk tərəfindən qoyulmuşdur. Nizamiyyə mədrəsə- sinin təməli 1064-cü ildə Dəclə çayı sahilndə qoyulmuş və iki ilə tamamlanmışdır. Nizam əl-Mülk (1018-1092) tərəfindən inşa edilən onun şərəfinə adlandırılan Nizamiyyə mədrəsələri islam ölkələrində təlim birliyi, mənəvi və mədəni bütünlüyü, ölkəni idarə etmək üçün ağıllı, bilikli, tədbirli dövlət adamlarının, din başçılarının, təfəkkür adam- larının yetişdirilməsini təmin etmək məqsədi güdürdü. Bu səbəbdən Nizamiyyə mədrəsələrinə dövlətin ilk rəsmi müəssisəsi kimi bax- maq lazımdır. Mədrəsənin dövlət müəssisəsi sayılması üçün onun dövlət tərəfindən təsdiq edilmiş müəyyən bir proqramı olmalı idi və mədrəsəni bitirənlərə isə dövlət tərəfindən vəzifə verilməsi lazım idi. Bu şərtləri daşımayan mədrəsələr rəsmi dövlət mədrəsəsi sayıla bilməzdi və sərbəst təlimlə məşğul olan mədrəsə sayılırdı. Nizamiy- yə mədrəsələri isə məhz yuxarıda deyilən şərtlərə cavab verir və dövlət səviyyəsində olan ali təhsil müəssisəsi və ya universitet sayılırdı.
79
Mədrəsədə təlim metodu əsasən dialoqlar, sual-cavab, şərh, izah, mühazirə, elmi müzakirə və mübahisələr, əzbərləmə idi. Müəyyən bir kitabın oxunub bitirilməsi vacib idi. Bu da müəllim və tələbənin bilik və qabiliyyətlərinə əsasən dəyişilirdi. Müdərrislər dövrün ən bilikli və əxlaqlı adamlarından xüsusi imtahanla qəbul edilir və ölüncəyə qədər bu vəzifədə işləyə bilərdilər. Müdərrislər təlim metodu seçməkdə, dərsini qurmaqda sərbəst idiliər. Bir çox müəllimlər, o cümlədən burada 40 il dərs deyən və buranın zəngin kitabxanasının müdiri Xətib Təbrizi tələbələrinə keçdiyi mövzuya dair əlavə kitablar və öz əlyazmasını verirdi. Bu əlyazmaların üzü tələbələr tərəfindən gözəl xətlə köçürülürdü. Müdərrislərin mədrə- sədəki akademik fəaliyyətləri çox ciddi idi. Nə səbəb olursa olsun dərsin boş keçilməsinə izn verilməz, hətta fasilə zamanları belə cə- nazə mərasimlərinə qatılmaq uyğun görülməzdi. Müdərrislərin elmi və əxlaqi keyfiyyətləri haqqında bəzi mənbələrdə onların-bilikli, dindar, əxlaqlı, ağır təbiətli, evli, fəzilətli və müdrik olması əsas hesab olunmuşdur. Müdərrislərin “Muid” deyilən bir köməkçiləri də var idi. Onlar tələbələrə dərslərini öyrənməkdə tapşırıqları yerinə yetirməkdə tələbələrə köməklik göstərirdilər. Müid vəzifəsinə çatmaq üçün məzunun “Təməssük” adlı sənədi olmalı idi (“Təməs- sük”-“Qiymət cədvəli”) ki, bu sənəddə onun müəyyən olunmuş fənləri keçdiyi və müvəffəq qiymət alması göstərilirdi. Nizamiyyəyə əsasən yaşı iyirmiyə qədər olan gəncləri imta- han - müsahibə yolu ilə qəbul edirdilər. Təhsil müddəti əsasən dörd, beş il idi. Lakin tələbələr istədikdə bu müddət qurtarandan sonra da dinləyici kimi mühazirələrdə iştirak edə bilərdi. Mədrəsəyə tutduğu ictimai mövqedən asılı olmayaraq hər kəs qəbul edilə bilərdi. Lakin bu müəyyən edilmiş normanı keçməməli idi. Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil alan tələbələr məccani oxuyur, onlara təhsil məqamlarına görə xüsusi adlar verilirdi. Mədrəsəni tələbələr o zaman bitirirdilər ki, onlar keçilən fənlərin hamısını yaxşı mənimsəyir və müəllimlər onların biliklərini “Kafi” (Kifayət) hesab edirdilər. Tələbələr mədrəsədən müəyyən edilmiş imtahanları müvəffəqiyyətlə verdikdən və bir dini kitab yazdıqdan sonra “Alim” rütbəsi qazanaraq məzun olur və məzunlara “İcazətnamə” adlı sənəd verirdilər. Bu sənəddə tələbənin keçdiyi fənlər, qiymətləri və müəllimlərinin adları yazılırdı. Nizamiyyə mədrəsəsində tələbələrə
Yüklə 4,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|