Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu

 

65 

məşğul  olur,  onların  ev  tapşırıqlarının  yerinə  yetirilməsinə  nəzarət 

və  köməklik  edir,  asudə  vaxtlarını  səmərəli  və  mənalı  təşkil  edir-

dilər.  Uşaqlar  yaxşı  əməllərinə  görə  rəğbətləndirilirdi.  “Quran”ın 

müəyyən  hissəsini  öyrəndikdən  sonra  bir  günlük  tətil  verilməsi, 

tərifləmək, “Afərin” demək, təbəssümlə qarşılamaq, müəllimin əvə-

zinə  “Quran”  oxumağa  icazə  vermək,  müəllimin  köməkçisi  təyin 

etmək-kimi  rəğbətləndirmə  üsulları  var  idi.  Uşaqlar  səhərdən 

axşama kimi məktəbdə olurdular. 

Beləliklə,  deyə  bilərik  ki,  məktəblər  ilk  vaxtlarda  insanlarda 

yazıb  oxumaq  missiyasını,  yerinə  yetirirdisə  və  ya  dini  yaymaq, 

təbliğat vasitəsi kimi fəaliyyət göstərirdisə, daha sonralar cəmiyyə-

tin inkişafı, insanların dünyagörüşünün genişlənməsi artıq məktəbin 

belə bir vəzifə və funksiyasını qane etmirdi. Ona görə də daha yük-

sək təlim və tərbiyə müəssisələrinə ehtiyac duyulur, islam aləminin 

hər  yerində  müsəlmanların  təhsillənməsi,  elmə  yiyələnib,  tərəqqi 

etməsi islamın başlıca şərti hesab olunur və elmə, biliyə yiyələnmə 

müsəlmanın başlıca vəzifəsi hesab olunurdu. 

 

4.1.5. Xanegah, Təkyə (Təkkə), Zaviyə və Dərgahlarda təhsil 

 

IX əsrin sonları, X əsrin əvvəllərində Yaxın və Orta Asiyada, 

daha  sonralar  Azərbaycanda  sufizm  hərəkatı  başlandı.  Xanegahlar, 

Təkyələr  (buna  təkkə  də  deyilir),  Zaviyələr,  Dərgahlar  sufizmin 

həm ibadət yerləri, həm də təlim, tədris yerləri, təhsil ocaqları hesab 

olunurdu.  Bura  insanlar  toplaşır,  söhbət  edir,  Şeyxin  ibrətamiz, 

nəsihətverici, təhsilləndirici söhbət və moizələrini dinləyirdilər. 

XII əsrin sonlarında, xüsusilə XIII  -XIV əsrlərdə Azərbayca-

nın bir çox qədim şəhərlərində Xanegahlar geniş yayılmışdı “Xane-

gah” kəlməsinin mənası “İbadət yeri”, “İbadət evi” deməkdir. 

Naxçıvan  ərazisində  Xanegahlar,  Təkyə  və  Zaviyələr  daha 

çox  idi.  Bu  Xanegahlarda  müəyyən  din,  əqidə  və  ya  təriqət  təbliğ 

olunurdusa da, həm də burada insanlar təhsil alır, müəyyən bilik və 

dünyagörüşə  yiyələnirdilər.  Naxçıvan  MR-run  Culfa  rayonunda, 

Əlincə çayının sahilindəki Xanağa kəndi orta əsrlərin Xanegahından 

qalmışdır.  Bu  Xanegah  iki  mərtəbədən  ibarətdir.  Alt  mərtəbə  sər-

dabə  adlanır  ki,  Nəiminin  qəbri  buradadır.  İkinci  mərtəbədə  kitab-

xana,  təlim-məşğələ  otağı,  yığıncaq  otağı  və  başqa  otaqlar  vardır. 

---

 

66 

Abidə 8 guşədən ibarət olub qırmızı və ağ bişmiş kərpiclə tikilmiş 

və yaşıl kaşilərlə bəzədilmişdir. Abidənin üzərində çox əzəmətli bir 

künbəz  vardır.  Məqbərənin  qarşısında  müxtəlif  fiqurlarla  nəqş 

edilmiş  10  metr  yüksəkliyində  4  sütun  ucalır.  Bu  Xanegahın  qapı 

yerinin  üstündən  düşmüş  yazılı  bir  daş  kitabə  bu  gün  Xanegah 

məqbərəsində saxlanılmaqdadır. Vaxtilə buradakı Xanegaha dövrün 

bilikli  adamları,  şair  və  ziyalıları  toplaşır,  burada  şeir  məclisləri, 

dini,  elmi  söhbət  və  müzakirələr  keçirirdilər.  Hürufilik  təriqətinin 

banisi Nəiminin məzarı da Xanegahdadır. 

Naxçıvan  şəhərindəki  Zaviyə  məhəlləsində  Bektaşilərə  məx-

sus Zaviyə (“Künc”, “Guşə” mənasını verir) məscidi erkən orta əsr-

lərin qiymətli memarlıq abidəsidir. Zaviyə Bektaşilərin həm ibadət 

yeri, həm də təlim-tədris mərkəzi olmuşdur. Bura toplaşanlar müx-

təlif  elm,  bilik  sahələrinə  dair  təriqət  başçılarından,  dövrün  böyük 

alimlərindən dərs almışlar. Zaviyədə təlim, təhsil məsələlərinə geniş 

yer verildiyindən buraya mədrəsə də deyilmişdir. 

“Xəlvətilik”  təriqətinin  banisi,  XV  əsrdə  Bakıda  yaşayıb-

yaratmış,  xeyli  məktəb  və  mədrəsələr  açmış  Şeyx  Seyid  Yəhya 

Bakuvi Təkyələr kompleksi olan Şirvanşahlar sarayı məkanında da 

böyük Xanegah yaratmışdır. Onun burada yaşadığı dövrdə 20 minə 

yaxın müridi olmuşdur. Özü, farsca, ərəbcə, türkcə əsərlər yaratmış, 

dini-didaktik şeirlər yazmışdır. 

1000-ci  ildə  Nişabur  şəhərinə  gəlmiş  məşhur  azərbaycanlı 

ədib  və  şair,  məşhur  mühəddis  Baba  Kuhi  (vəf.təxm.1019)  burada 

sufizmin  fəal  iştirakçısı  olmuşdur.  Xorasanın  ən  görkəmli  sufi 

şeyxlərindən  olan  Sulaminin  xanegahına  rəhbərlik  etmişdir.  Xane-

gaha  rəhbərlik  edən  şəxs  dərin  elmə,  biliyə  və  ən  əsası  isə  mü-

dərrislik  bacarığına  malik  olurdular.  Təsəvvüf  ədəbiyyatı  adlanan 

ilk  sufi  ədəbiyyatının  nümunələrinə  də  Baba  Kuhinin  əsərlərində 

rast gəlmək olur. 

Bu gün Azərbaycanın bir çox yerlərində o cümlədən Lerikdə, 

Cəlilabadda, Biləsuvarda və başqa yerlərdə Xanegah adı ilə kəndlər 

vardır  ki,  həmin  kəndlərdə  də  mövcud  olmuş  Xanegahların  izi  bu 

gün də görünməkdədir. 

Bir çox Xanegahların nəzdində və ya ayrılıqda Təkyələr fəa-

liyyət göstərirdi. Təkyə farsca “söykənmə”, “istinad etmə”, “sığına-

caq” deməkdir. 

---

 

67 

Təkyələrdəki nəzəri təlim alanlar praktik olaraq Təkyənin zikr 

ayinlərinə  qoşulur,  təsəvvüf  adətlərini  icra  edirdi.  Zikr  ayinlərində 

bəstəli  ilahilər  oxunur,  səma  rəqsləri  ifa  olunur,  şeir  və  musiqi 

dinlənilirdi. Başqa sözlə təkyə həm də bir ədəbiyyat, incəsənət, mə-

dəniyyət ocağı  kimi  fəaliyyət  göstərirdi.  Praktik  fəaliyyəti uğursuz 

olan  tələbələrin  nəzəri  biliklərinə  etibar  edilmir  və  onlar  yenidən 

çiləyə  çəkilirdilər.  Təlimdə  uğur  qazanan  tələbələr  öncə  zahidlik 

mərtəbəsinə yüksəlir, sonra təhsilini davam etdirərək Şeyx rütbəsinə 

qədər  yüksələ  bilir  və  mürşidliklə,  yəni  müəllimliklə  məşğul  ola 

bilirdilər.  Şeyx  yol  göstərən,  öyrədən,  istiqamət  verəndir.  Mürid 

Şeyxə bağlı, ondan öyrənən tələbədir. Məktəbdə müəllim kimdirsə 

təriqət  ocağında  da  Şeyx  odur.  Məktəbdə  müəllim  insanın  ağlına 

təsir  göstərirsə,  ocaqda  Şeyx  insanın  ruhuna,  mənəvi  aləminə  təsir 

göstərir. Bəzən mədrəsəni bitirmiş şəxslər də təkyələrə gəlirdilər. 

Təkyələrin bütün xərclərini vəqflər və Xanegah təriqət üzvləri 

ödəyirdilər.  Təkyələrdə  təsəvvüf  həyatına  məcazi  mənada  “Mey-

xana”, “Xərabat” da deyilirdi. Bir çox klassik ədəbiyyat nümunələ-

rimizdə də təsəvvüf ideyalarından irəli gələn bu ifadələr işlənmişdir. 

Dahi  Füzulinin  –  “Meyxanələri  fəth  edək  fatihələrlə”  misrası, 

yaxud,  “Gah məmur qılar badə məni, gah xarab; Görünüz gah qu-

ran, gah yıxan memarı” beyti buna misal oal bilər. 

Beləliklə deyə bilərik ki, pedaqoji, psixoloji, didaktik, mənəvi 

və  tibbi  məsələlərə  varıncaya  qədər  geniş  bir  xidmət  sahəsi  olan 

təkyələr  o  dövrün  özünəməxsus,  səciyyəvi  məktəbidir,  klubudur, 

istirahət  yeridir,  gözəl  sənətlər  akademiyasıdır,  ədəbiyyat  və  fikir 

ocağıdır,  mənəviyyat  qaynağıdır.  Təkyə  Quranın  tövsiyə  etdiyi  bir 

metod ilə hikmət və gözəl öyüdlə insanları dinə, həqiqətə, mərifətə, 

elmə və biliyə çağırırdı. Təkyələrdə insanlar özlərinə sığınacaq tap-

mış,  yolçular,  yoxsullar,  evsizlər  təkyələrdə  öz  rahatlığını  və  əm-

niyyətini təmin edə bilmişlər. Təkyələr həm də insanların bir-birilə 

ünsiyyət,  xəbərləşmə  mərkəzi  idi.  Təkyələr  bəzi  zamanlar  xəstələr 

üçün də bir şəfa mərkəzi olmuşdur. Burada daha çox təlqin yolu ilə, 

Şeyxin məsləhət və tövsiyələri ilə insanlar şəfa tapmışlar. 

İbadət  və idrak ocaqlarından biri də müəyyən bir Şeyxin  adı 

ilə adlandırılan Dərgahlardır. Dərgah “Qapı önü” mənasını verir ki, 

burada insanlar öz tərəfdarlarını tapmış, ünsiyyət qurmuş, öyrənmiş, 

bilik qazanmışlar. Deyə bilərik ki, erkən orta əsrlərin ibadət və təlim 

---