227
tensial iqtisadi ziyan 70-80 %, hesablama ziyanı isə fak-
tiki ziyanın 60-65 %-ni təşkil edir.
Adətən ziyanın aşağıdakı strukturunu qeyd
edirlər:
1)
əhalinin sağlamlığına;
2)
kommunal və məişət təsərrüfatına;
3)
kənd və meşə təsərrüfatına;
4)
nəqliyyata, sənayeyə;
5)
digər sahələrə dəyən ziyanlar. Hər bir lokal zi-
yan ayrılıqda təyin edilir, sonra isə toplanır.
Ziyanın bu cür təyinatı lokal (yerli) ziyanların top-
lanması metodu adlanır, yaxud da birbaşa hesablanır.
Bu halda hesabatların əsasını aşağıdakı ardıcıllıq təşkil
edir:
1.
maddələrin çirklənmə mənbəyindən atılmasının
(axıdılmasının) təyini;
2.
qarışıqların qatılığının atmosferdə (su hövzəsin-
də) müəyyən edilməsi;
3.
natural ziyanın təyini;
4.
iqtisadi ziyanın təyini.
Atmosferin (havanın) çirklənməsindən dəyən
iqtisadi ziyan aşağıdakı xərclərin cəmindən əmələ gəlir:
xəstələnmələrin artması nəticəsindəki xərclər, əsas fond-
ların təmirinin sayının artması, onların xidmət müddəti-
nin azalması, kənd təsərrüfatı torpaqlarının məhsuldarlı-
ğının azalması, meşələrin məhsullarının azalması və s.
Bu yanaşma çoxlu miqdarda ilkin informasiya tələb edir
və iqtisadi ziyanı daha dəqiq təyin edir. Təcrübədə, adə-
tən iqtisadi ziyanın yuvarlaqlaşdırılmış qiymətləndiril-
məsi üsulundan istifadə edirlər. Bu təxmini qiymətlən-
228
dirmə olsa da, daha ümumi məsələləri həll etmək üçün
əsas ola bilər.
Atmosferə dəymiş ziyanı təyin etmək üçün aşağı-
dakı düsturdan istifadə edilir:
Y
A
= γ • σ • φ • M
Burada, γ – çirklənmənin hər şərti tonuna görə
ödəmədir (xüsusi ziyandır), man. Şərti ton, manatla ifa-
də olunur. Bu qiymətdə inflyasiya nəzərə alınır. Hesab-
lamada baza göstəricisi aşağıdakı kimi ifadə edilir. Mə-
sələn, 1 ton SO
2
=1 şərti ton.
σ – ölçüsüz kəmiyyət, ərazinin növündən asılı ola-
raq, atmosferin çirklənməsinin nisbi təhlükəsini səciyyə-
ləndirir.
φ – ölçüsüz kəmiyyət, qarışıqların atmosferdə sə-
pələnməsinin xarakterindən asılıdır. Əgər qaz təmizlə-
yən avadanlıq yoxdursa, yaxud təmizləmə dərəcəsi
70%-dən azdırsa, onda φ=3, təmizləmə 70-90 % olarsa,
φ=2,5, 90 %-dən çox olarsa, φ=2 götürülür. Qaz xassəli
çirklənmə və aerozollar üçün φ=1 götürülür.
M – çirkləndirici maddələrin gətirilmiş kütləsi
(şərti ton/il), aşağıdakı düstur ilə təyin edilir:
n
M= Σ M
i
A
i
i=0
Burada, M
i
– i çirkləndirici maddənin ümumi küt-
ləsi,
A
i
– (i maddəsinin) nisbi aqressivlik göstəricisidir.
Bu göstərici həddi yol verilən qatılıq (HYVQ) nəzərə
229
alınmaqla təyin edilir (1/HYVQ).
Su hövzələrinin çirklənməsindən dəyən ziyanın
yuvarlaqlaşdırılmış qiymətləndirmə metodu aşağıdakı
düsturla ifadə edilir:
Y
B
= γ • σ
k
• M
Burada, γ – xüsusi ziyan (şərti ton axıntıya görə-man.)
σ
k
– müxtəlif su təsərrüfatı sahələri üçün sabit gös-
tərici (konstanta), xüsusi cədvəldən götürülür.
Ziyan hesablama yolu ilə təyin edilir, həm də məh-
sul hasilatına dəyən xüsusi ziyanın hesablanması ilə də
təyin edilə bilər.
Təxmini metodla hesablamalar göstərir ki, cəmiy-
yətə dəyən ziyan hava hövzəsinin çirklənməsindən 60%,
su hövzəsinin çirklənməsindən 30 % və bərk tullantılar-
la çirklənmədən 10 % təşkil edir. İnkişaf etmiş xarici öl-
kələrdə təbiətdən səmərəsiz istifadəyə görə dəymiş iqti-
sadi ziyan ümumi daxili məhsulun 4-8 % - ni təşkil edir.
Rusiya üzrə ümumi ziyanın qiyməti 15-17% təşkil edir
(1990). Azərbaycanda bu rəqəm daha yüksəkdir.
3. Ətraf mühitin mühafizəsinə sərf olunan xərclər
Təbiəti mühafizə və yeni təbii ehtiyatların xərcləri
müqabilində böyük nəticələr əldə etmək olar. Yaxud da
təbii sərvətlərin istehsalına çəkilən xərcləri azaltmaqla
müsbət nəticələrə nail olmaq olar. Əvvəllər təbiətdən is-
tifadənin səmərəliliyi aşağı idi. Rusiyada kağız məhsulu
və karton istehsalı müasir texnologiyalar tələb etdiyin-
dən 5-6 dəfə çox meşə qırmaq lazım gəlirdi. Məhsul va-
230
hidinə Rusiyada Yaponiya və AFR-ə nisbətən 3 dəfə
çox, ABŞ-a nisbətən isə 2 dəfə çox enerji sərf olunurdu.
Başqa sözlə desək istehsalat həddindən artıq təbii ehti-
yatlar tutumuna malik idi. Sərt iqlim şəraitinə görə Ru-
siyada xərclər çox olsa da, lakin həmin xərcləri xeyli
azaltmaq olar.
Təbiətdən istifadənin iqtisadi səmərəsinin qiymət-
ləndirilməsi zəruridir. Buraya aşağıdakılar aiddir:
-
artıq əldə edilmiş nəticələri qiymətləndirmək;
-
təbiətdən istifadənin daha məqsədəuyğun varian-
tını seçmək;
-
optimal ekoloji-iqtisadi effektlərə nail olmaq
üçün zəruri olan xərcləri həll etmək.
İqtisadiyyatda həmişə sərvət azlığından ən yaxşı
variant seçmək üçün imkanlar müəyyən edilməlidir. Bu-
nun üçün xüsusi meyarlar, ölçü vahidləri olmalıdır. La-
yihəni o vaxt həyata keçirmək lazımdır ki, o səmərəli ol-
sun. Bunun üçün ekoloji rifahları (ehtiyatları) qiymət-
ləndirmək lazımdır. Əslində, bu çox mürəkkəbdir, bəzən
isə mümkün deyildir. Məsələn, baxımlı, gözəl landşaftı
məhv edib, onun yerində nə isə tikmək təkcə yerli əhali-
yə, yerli dövlətə yox, bütün bəşəriyyətə qarşı ziyandır.
İqtisadiyyatda seçim mexanizmi kimi xərclərin və
faydaların (nəticələrin), yaxud səmərənin müqayisə edil-
məsi ortaya çıxır. Bu yanaşma “xərclər və faydalar”
analizi adını almışdır.
Normal iqtisadi səmərə potensial faydanın (V)
xərclər üzərində (S) üstünlüyüdür:
V – S ≥ 0
Dostları ilə paylaş: |