Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ magġstratura məRKƏZĠ

 

68 

vaxtı malların yolda olma vaxtından azdır. Fərq hissə nəqliyyat ehtiyatının həcmini 

(gün hesabı ilə) təşkil edir. 

Məsələn, yola salınmış mallar üçün hesab sənədi ayın 5-də ödənilmişdir, lakin 

mallar ayın 10-da müəssisəyə çatmışdır. Burada nəqliyyat ehtiyatı (10-5) 5 gündür. 

Əgər müəsisə bir neçə satıcıdan mal alırsa, o zaman orta günlük səviyyə həcmində 

nəqliyyat ehtiyatı günlərinin sayı müəyyən ediləcəkdir. 

Əgər  müəssisədə  xammal  və  materialın  daxil  olma  vaxtı  ilə  sənədlərin 

ödənilmə vaxtı uyğun gələrsə, o zaman nəqliyyat ehtiyatı təşkil edilmir. 

Malların  qəbulu,  boşaldılması,  sortlaşdırılması  və  emalı  üçün  ehtiyat 

güclərinin sayı hər bir əməliyyatın xronometrac yolu ilə müəyyən edilir. 

Əgər müəssisədə bütün bu əməliyyatlar mexanikləşdirilərsə, o zaman hazırlıq 

ehtiyatı təşkil edilmir. Tutaq ki, materialların boşaldılması üçün 0,5 gün və emalı 

üçün isə 0,5 gün tələb olunur. Demək, müəssisədə hazırlıq ehtiyatı bir gün olacaq. 

Texnoloji ehtiyat hazırlıq əməliyyatları üçün tələb olunan vaxtdan ibarətdir. Bəzi 

materialların  məsələn,  meşə  materiallarının  qurudulması  və  s.  tələb  olunur.  Belə 

əməliyyatlar materiallar istehsala daxil olana qədər aparılmalıdır. Texnoloji ehtiyat 

hər bir müəssisənin konkret iş şəraitindən asılıdır. 

Cari  anbar  ehtiyatı  materialların  müəssisəyə  daxil  olma  vaxtından  asılıdır. 

Əgər  materiallar  müəssisəyə  tez-tez  daxil  olarsa,  o  zaman  cari  anbar  ehtiyatının 

həcmi  də  azalacaqdır  və  əksinə.  Cari  anbar  ehtiyatının  həcmi  materialların  daxil 

olma  intervalının  50%-i  həcmində  müəyyən  edilir.  Məsələn,  materiallar 

müəssisəyə ayda bir dəfə daxil olur. Burada interval 30 gündür, deməli, cari anbar 

ehtiyatı  15  günə  bərabər  olacaqdır.  Əgər  eyni  bir  material  müxtəlif  satıcılar 

tərəfindən daxil olarsa, o zaman orta interval müəyyən edilir: 

 

Satıcılar 

Malın həcmi min mann.  Ġnterval (gün hesabı) 

1. 

200 

20 

2. 

300 

22 

3. 

400 

15 

Cəmi 

900 

 

 

Orta interval 18,4 günə bərabərdir. 

---

 

69 

4

,

18

19000

57000

300400

200

)

15

*

400

(

)

22

*

300

(

)

20

*

200

(









 gün 

 

Göstərilən misalda cari anbar ehtiyatı 9,2 gün olacaqdır. 

Cari anbar ehtiyatı materialların daxil olma intervalında müəssisədə istehsal 

prosesinin arası kəsilmədən davam etməsinə şərait yaradır. 

Ehtiyat  normasının  sonuncu  elementini  sığorta  ehtiyatı  təşkil  edir.  Sığorta 

ehtiyatı  müəssisədə  təchizatda  hər  hansı  bir  qeyri-normal  hallara  qarşı  nəzərdə 

tutulur.  Məsələn,  nəqliyyat  təşkilatının  pis  iş  vəziyyəti,  mal  göndərilməsi  üzrə 

müqavilə şərtlərinin pozulması və s. 

Sığorta  ehtiyatı  cari  anbar  ehtiyatının  50%-i  həcmində  təşkil  olunur.  Bizim 

misalda sığorta ehtiyatı 4,6 günə bərabər olacaqdır. 

Beləliklə, xammal və materiallar üzrə norma aşağıdakı kimi müəyyən edilir: 

«A» materialı üzrə: 

 

 

«A» materialı 

Nəqliyyat ehtiyatı 

3 

Texnoloji ehtiyat 

1 

Cari anbar ehtiyatı 

15 

Sığorta ehtiyatı 

7,5 

Cəmi 

26,5 gün 

 

Əgər müəssisədə «A» materialının bir günlük xərci 4000 min manat olarsa, o 

zaman material üzrə normativ 106000 min manat (4000*26,5) təşkil edəcəkdir. 

Müəssisədə istehsal ehtiyatlarının başqa növləri üzrə də normativ hesablanılır. 

Məsələn,  yanacaq,  tara,  ehtiyat  hissələri  (onlar  köməkçi  materiallar  qurupuna 

daxildir)  və  s.  Lakin  bir  növ  vəsaitlər  üzrə  normativin  hesablanmasının 

özünəməxsus xüsusiyyətləri var. 

Bitməmiş  istehsal  üzrə  ehtiyatın  təşkili  üçün  müəssisənin  dövriyyə  vəsaitinə 

olan tələbatı istehsalın ahəngdarlığının təmin edilməsi və istehsal prosesinin bütün 

mərhələlərində ehtiyatları yaratmaqdan ibarətdir. 

 

---

 

70 

 

 

 

 

 

 

 

Bir günlük xərc IV rübdə ümumi məhsul buraxılışı xərclərini rübdəki günlərin 

(90) sayına bölməklə hesablanılır. 

İstehsal tskilinin uzunluğuna (gün hesabı ilə) aşağıdakılar daxildir: 

- texnoloji ehtiyat; 

- bitməmiş istehsalda nəqliyyat ehtiyatı (detalların iş yerlərində olması); 

- dövriyyə ehtiyatı (məmulatın ayrı-ayrı istehsal əməliyyatlarında olması); 

- sığorta ehtiyatı. 

Xərclərin  artma  əmsalı  bitməmiş  istehsalın  maya  dəyərinin  istehsala  sərf 

ediləcək plan xərclərinin ümumi məbləğinə olan nisbəti kimi hesablanılır. 

Hazır  məhsul,  istehsal  sferasından  tədavül  sferasına  daxil  olan  mallar 

deməkdir. Hazır məhsul alıcıya yola salınana qədər müəssisənin anbarında yerləşir. 

Anbarda olan hazır məhsul minimum (normativ) həcmində olmalıdır. 

Hazır məhsul üzrə dövriyyə vəsaitinin norması aşağıdakı amillərdən asılıdır: 

- sifariş üzrə uyğun çeşidin seçilməsi və qablaşdırılması üçün vaxt; 

- malların partiyalarla yola salınması və vaqonlara yüklənməsi üçün vaxt; 

- nəqliyyat vasitəsinin tez-tez verilməsi və tranzit normanın həcmi; 

- hesab-ödəmə tələbnaməsinin yazılması və banka verilməsi üçün vaxt. 

 

 

Ayrı-ayrı əməliyyatlar üçün vaxt (gün hesabı ilə) 

 

Partiyanın 

yığılması 

Seçilmə, 

sortlaşma 

Qablaşdırma  Nəqliyyata 

yığılma 

Cəmi 

A 

3,5 

1 

0,5 

1 

6 

B 

1,5 

2,0 

1,0 

0,5 

5 

 

BitməmiĢ istehsal üzrə normativ 

Bir günlük xərc 

(ümumi məhsul 

üzrə) 

İstehsal tsiklinin 

uzunluğu 

Xərclərin artma 

əmsalı 

---