Azərbaycan tarixi 8
Yüklə 4,85 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Şamaxı ekspedisiyası».
8. RUSİYA XƏZƏR DƏNİZİ HÖVZƏSİNƏ YÜRÜŞƏ HAZIRLAŞIR Rusiya dövlətinin Xəzərlə bağlı hansı planları var idi? Bu planları həyata keçirmək üçün rus çarı I Pyotr hansı addımları atdı? İsveçlə müharibədə qələbə qazanması Rusiyaya hansı dənizə çıxmaq imkanı yarada bilərdi? Nə üçün I Pyotr həm şimalda, həm də cənubda Rusiya dövləti üçün dənizlərə çıxışlar əldə etmək istəyirdi? Səfəvi dövlətinin ağır günlərində şah Sultan Hüseyn Rusiya dövləti ilə yaxınlaşmağı qərara aldı. Bu məqsədlə 1713-cü ildə «dostluq və ticarət müqaviləsi» bağlamaq üçün Peterburqa nümayəndə göndərdi. Səfəvi dövlətinin Rusiyaya müraciəti I Pyotrun Şərqdə işğalçılıq siyasətinin fəallaşması dövrünə təsadüf edirdi. Həmin illərdə Rusiya dövləti İsveçlə müharibə aparırdı. Belə bir şəraitdə cənuba yürüş keçirmək imkanına malik olmayan çar kəşfiyyat xarakterli tədbirlər görürdü. I Pyotr Xəzər dənizinin qərb sahillərini öyrənmək məqsədilə Səfəvi dövlətinə özünün yaxın adamlarından birini — Artemi Volınskini göndərdi. Azərbaycan öz təbii zənginliyi, xammal ehtiyatı, həmçinin əlverişli strateji- coğrafi mövqeyi ilə əsrlər boyu qonşu ölkələrin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Bu ölkələrdən biri də Rusiya imperiyası idi. XVIII əsrin əvvəllərində güclü imperiyaya çevrilmiş Rusiya dövləti Osmanlı imperiyası ilə uğursuz müharibə aparmış və 1711-ci ildə Prut müqaviləsini imzaladıqdan sonra Qara dənizə çıxış əldə etməkdən əlini üzərək bütün ümidini Xəzər dənizi hövzəsinə bağlamışdı. Artemi Volmski Elçi kimi İsfahana yola düşən Artemi Volınskiyə I Pyotr, eyni zamanda xüsusi və gizli göstəriş də vermişdi. Həmin göstərişə əsasən Rusiya dövlətinin elçisi karvan yollarını, bu yollar boyunca otlaqların olub-olmamasını (bu, süvari qoşunlar üçün vacib idi), yerli qoşunların müdafiə qurğularının vəziyyətini öyrənməli, burada xristianlarla əlaqə yaratmalı idi. Artemi Volınskiyə burada rus ticarətinin inkişaf etdirilməsi imkanlarını öyrənmək də tapşırılmışdı. Həmin müddət ərzində o, I Pyotrun məxfi göstərişinə əsasən bir çox mühüm məsələlərin həlli ilə məşğul oldu, dövləti maraqlandıran məlumatları topladı. O, həm də illərdən bəri Şamaxıda məskən salmış rus tacirlərinin ticarət məsələlərini qaydaya salmağa çalışdı. Nə üçün rus tacirləri ən çox Şirvanda məskən salmışdılar? I Pyotrun Xəzər dənizinin topoqrafik xəritəsinin hazırlanması barədə tapşırığı nə ilə bağlıdır? Bunun Azərbaycan üçün müsbət və mənfi tərəfləri hansılardır? I Pyotrun bu sahədəki tədbirlərindən biri Xəzərin qərb sahillərini topoqrafik baxımdan dəqiq öyrənməkdən ibarət idi. O bu məqsədlə Xəzər dənizinə ekspedisiya göndərdi. Dövrün səviyyəsinə uyğun tərzdə aparılan tədqiqat işləri nəticəsində tərtib olunmuş xəritəyə əsasən Xəzər dənizinin bütün qərb sahilləri dəqiqliklə köçürülmüş, sahil sularının dərinliyi və dənizdəki su axınının istiqaməti, limanlar, buxtalar, sualtı qayalar öyrənilmişdi. I Pyotrun qarşıdakı hərbi yürüş üçün hazırladığı tədbirlərdən biri Şirvanda rus konsulluğunu açmaq təşəbbüsü idi. Lakin şah hökuməti buna qəti etiraz etdi. Uzun mübahisə və götür-qoydan sonra rus tacirlərinin əksəriyyətinin arzu və marağı nəzərə alınaraq Şamaxıda Rusiya konsulluğunun açılması qərara alındı. Bakı körfəzində ekspedisiya üzvləri üç ada müşahidə etdilər. Bu adalardan ikisi öz görünüşünə görə Baltik dənizindəki Revelin yaxınlığındakı iki adanı — Nargini və Vulfu xatırladırdı. Buna görə də ekspedisiya həmin adaları «Nargin» və «Vulf» adı ilə xəritəyə saldı. Üçüncü adaya onlar «Pesçanı» («Qumlu») adını verdilər. Xəzər dənizinin Azərbaycan sahillərini öyrəndikdən sonra ekspedisiya cənub istiqamətində irəliləyərək dənizin Astrabad körfəzinədək sahillərini də xəritəyə əlavə etdi. «Şamaxı ekspedisiyası». İstanbulda Hacı Davudla sultan III Əhməd arasında aparılan danışıqlar I Pyotr hökumətini xeyli narahat etdi. Şirvana Osmanlı qoşununun yeridilməsi təkcə Rusiyanın cənub sərhədlərini təhlükə altına salmırdı. Bu, eyni zamanda onun şərq ticarətinə də ağır zərbə endirə bilərdi. Bütün bunlar I Pyotru Xəzər dənizi hövzəsinə doğru yürüşə tələsməyə Xəzər dənizinin I Pyotrun tapşırığı ilə hazırlanmış xəritəsi Rusiyanın Cənubi Qafqazda öz planlarını həyata keçirməsinə kömək və mane olan amilləri xarakterizə edin. vadar etdi. Məhz buna görə də I Pyotr Şirvanda qalxan xalq azadlıq hərəkatını boğmaq, guya, onunla dostluq münasibətində olan şaha kömək etmək bəhanəsi ilə Şirvana qoşun çəkməyi qərara aldı. Rusiya imperatorunun Şərq siyasətində şimal-şərqi Azərbaycan mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Hətta Şirvan üsyanından əvvəl Peterburqda qarşıdakı yürüş barədə tərtib olunmuş sənədlərdə bu yürüş «Şamaxı ekspedisiyası» adlanırdı. Şirvan üsyanı qələbə çaldıqdan sonra I Pyotr həm yürüşün adını, həm də istiqamətini dəyişdirməli oldu. I Pyotr ehtiyatlanırdı ki, Səfəvi dövlətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edən Osmanlı imperiyası Cənubi Qafqaza qoşun yeritməklə bu yerləri alar və beləliklə, Rusiyanın Qafqaz siyasətinin həyata keçirilməsinə mane olar. Ona görə də yürüş yubadıla bilməzdi. I Pyotrun «Bəyannamə»si Bu zaman Səfəvilərin paytaxtı İsfahan əfqan tayfaları tərəfindən mühasirəyə alındı. Peterburqda qorxurdular ki, Osmanlı dövləti Səfəvi dövlətinin tənəzzülündən istifadə edib Rusiyadan əvvəl Xəzərboyu vilayətləri ələ keçirər. Qəti addım atmazdan əvvəl I Pyotr Xəzərboyu əyalətlərin sakinləri arasında yürüşün səbəbini doğrultmaq məqsədilə 1722-ci. ildə «Bə- Yüklə 4,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|