Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

XIX YÜZĠLĠN SƏNƏDLƏRĠ 
 
60. Kürəkçay müqaviləsi (―Andlı öhdəlik‖)...............................................301 
61. Türkmənçay müqaviləsi.......................................................................307 
62. A.S. Qriboyedov, P. D.Zavəlski. ―Rusiya –Zaqafqaziya 
ġirkətinin yaradılması haqqında qeydlər‖..................................................317 
63. 13 iyul 1930-cu il qanunu (―Ə`lahəzrət buyuruğu‖)............................332 
RUSĠYANIN QAFQAZ ARXASINDAKI ƏYALƏTLƏRĠNĠN STATĠSTĠKA, 
ETNOQRAFĠYA, TOPOQRAFĠYA VƏ 
MALĠYYƏ BAXIMDAN TƏSVĠRĠ.........................................................335 
64.Yelizavətpol dairəsi...............................................................................336 
65.ġirvan əyaləti (Azərbaycan dili haqqında)............................................338 
66. A.A. Bakıxanov . ―Ġzahat‖ (1837-ci il Quba üsyanı 
haqqında)....................................................................................................339
67.6 dekabr 1846-cı il torpaq qanunu.........................................................343 
68.14 may 1870-ci il kəndli ―Əsasnaməsi‖................................................348 
69. Əlavələr................................................................................................359
 
 
 
 
 
 
 

---

6 
 
ÖN SÖZ 
 
 
Hu manitar elmlə rlə bağlı bügunkü tələblər ali mə ktəbin iĢinin, e lmi 
iĢlərin bütünlüklə yenidən qurulması, ü mu miyyətlə, mütəxəssis hazırlan masının
köklü Ģəkildə yaxĢılaĢdırılması ilə bağlıd ır. Bu baxımdan gənc mütəxəssislərin
elmi təfəkkürü və dünyagörüĢünün yüks əldilməsi, onlara qaynaqlar və ədəbiyyat 
üzərində müstəqil yaradıcı iĢ aparmağın öyrədilməsi baĢlıca vəzifə olaraq qalır. 
Təcrübə göstərmiĢdir ki, müha zirə lərin proble m s əciyyədə, yəni keyfiyyətcə 
yenidən qurulması ilə yanaĢı, pra ktiki məĢğələlərin metodikası kökündən 
yaxĢılaĢdırılmalı, ilk növbədə qaynaqlar üzərində yaradıcı iĢ aparmaq vərdiĢi 
aĢılanmalıdır. 
Bu məsələ ilə bağlı ola raq, keç miĢ SSRĠ-nin qabaqcıl universitetlə rində
mü xtəlif tarix fən lərinin proqramına uyğun qaynaqların toplu Ģ əklində çap 
edilməsi iĢi baĢlan mıĢ idi. Bu ba xımdan Moskva Dövlət Un iversitetinin çap
etdirdiyi qaynaqlar toplusu indi də ö rnək ola bilər. Onun müəllifləri yazırlar ki, 
tarix dərsliklərində ―slavyan olmayan xa lqla rın tarixi bir qayda ola raq qısa Ģ ərh 
edilir və dərsliklə rin müvafiq bölmələ rində ən yeni tarixĢünaslığın nəticələri 
həmiĢə kifayət qədər nə zərə a lın mır. Buna görə də toplu mun tərtibç ilə ri hər 
bölmə ü zrə qabaqca qısa tarixi oçerk vermiĢlər; bu oçerklər dərsliklərin müvafiq
bölmələrini əvəz etməyib ancaq onları geniĢləndirir‖(s.4). Müəlliflərin haqlı 
olduğunu qeyd etməklə yanaĢı, göstərmək lazımd ır ki, o zamankı bu toplu da 
Azərbaycan tarixi üzrə ―qaynaq aclığ ını‖ əsla aradan götürmürdü, çünki hə min
kitabda üç Zaqafqaziya ölkəsi ilə bağlı 55 qaynaqdan parçalar verilmiĢdir. 
Onlardan yaln ız 6-sı A zərbaycana aiddir.
BDU-nun Azərbaycan tarixi ka fedrası tərəfindən hazırlan mıĢ bu kitab
məh z hə min kəsiri müəyyən mənada a radan qaldırmaq və ü mu miyyətlə, 
respublika a ilə məktəblə rində ta rixç i mütə xəssislərin ha zırlana msı sahəsində 
qarĢıya qoyulan vəzifələrin həyata keçirilməsi yolunda atılmıĢ ilk 
addımlardandır.
Oxucula rın ixt iyarına vərilən bu kitab müntə xabat tiplid ir. Kitabda 
verilən qaynaqlar Azə rbaycan tarixinin qədim çağlarından baĢlamıĢ, XIX əsrin
son otuz ilinədək böyük bir dövrünü izlə mə k imkanı vərir. Bə lli olduğu kimi,
1870-c i ildə A zərbaycanda keçirilən kəndli islahatından sonra kapitalizmin
sürəkli in kiĢaf yolu baĢlamıĢ, bununla da ölkə ö z tarixin in yeni mərhələsinə 
keçmiĢdir. Beləliklə, bu kitabdakı qaynaqlar qədim dövrə düĢən quldarlıq
ictimai quru luĢu IV-XVIII yüzilləri əhatə edən tarixi, nəhayət, ġimali 
Mатерилы по истории СССР. Для семинариских и практических занятий. Вып. 1, 
Учебное пособие (Сост: Арапов Д.Ю., Новосельцев А.П.,О. М.) –«Высшая школа», 1985. 

---

7 
Azərbaycanın Rusiya iĢğallarından sonra feodal münasib ətlərin dağıldığ ı və
kapitalist münasibətlərin yarandığı dövrün tarixini əhatə edir.
Kitabda verilən qaynaqlar b ir-b irindən istər mənĢəcə, istərsə də 
mah iyyətcə seçilir. On ların yalnız bir qis mi Azərbaycanın mənəvi mühit inin
yetiĢdirməsid ir, böyük bir h issəsi ayrı-ayrı ölkələrdə, tarixin ayrı-ayrı 
dövrlərində yazılmıĢ tarixi-coğrafi əsərlər, gündəliklər və b. məxəzlərdəndir. 
Buna görə də, topludakı qaynaqlar tariximizə baxıĢda b ir-b irindən seçilən iki 
yanaĢma meyarına əsaslanan Ģərti qruplara bölünür. Bunlardan birincisi ind iki 
tarixĢünaslıqda ―özünü təsviretmə‖ ad lanan üsulla bağlıd ır yəni A zərbaycan 
tarixin in acılı-sevincli hadisələrinə sanki bu ölkənin vətəndaĢının gözü ilə 
baxarıq, bu tarixi və onu təmsil edən xalqı sanki ―ev güzgüsündə‖ görürük.
Ġkinci qrup qaynaqlar ―özgələrin in boyası ilə‖ yaranıb, yəni bu qayanqlar baĢqa
ölkələri və xalq ı təmsil edən müəlliflərin yazılard ır. Söz yo x ki, hər iki qrup 
qaynaqların obyektiv və subyektiv üstünlükləri və çatıĢmazlıq ları var, buna görə 
də bunların hamısının indiki mənbəĢünaslıq elminin tənqidi gözü ilə ba xmaq
olur. 
Qaynaqları b ir-birindən ayıran baĢlıca a millərdən biri də onların dilidir. 
Mixi və çiv i yazı parça ları ind i də ―ölü‖ saylan qədim Ģərq dillərindəndir, antik 
dövr yazıları yunanaca və latınca, orta əsr qaynaqlarının ço xu isə ərəb və fars 
dillərindədir. 
Bu 
qaynaqların 
ço xu 
bugünədək 
Azərbaycan 
dilinə
çevrilmədiyindən onların rusca çapları əsas götürülmüĢdür. Biz bu sahədə Ģərq 
və 
qərb 
dillə ri 
mütəxəssislərindən 
V.V.LatıĢevin,Q.A.Stratanovskinin, 
P.K.Ju zenin, Z.M.Bünyadovun, A.D.Jeltyakovun və b. tərcümələrinə arxalan mıĢ, 
onlardan geniĢ istifadə etmiĢik. Bu sözləri kitabın üçüncü bölümünə salınan 
Avropa səyyahı, diplo mat və tacirlə rin in gündəliklə ri haqqında söyləmək ola r. 
Ancaq bu sonuncu qaynaqların rus dilinə çevrilib çap edilməsi baĢlıca olaraq
XIX yüzilin baĢlanğıcında həyata keçirilmiĢdir. 
Kağanqatlı Moiseyin ―A lban‖ tarixi kitabı haqqında ayrıca b ir neçə söz 
söyləməliyik. Bu kitabı hələ XIX yü zilin iknci yarısında (1861-ci ildə) 
erməniĢünas K.P.Patkanyan rus dilinə çevirib Peterbuqda çap etdirmiĢdir. 
KeçmiĢ SSRĠ-də, demək o lar ki, bütün ədəbiyyatda məhz bu çapdan istifadə 
edilird i yalnız ayrı-ayrı hallarda mütəxəssislər kitabın əlyazmalarına ü z 
tuturdular. 1985-c i ildə tədqiqatçılardan biri hə min nəĢrdən istifadəni qəti 
Ģəkildə yararsız elan etmiĢdir (bax: Материалы по истории СССР, вып. 1,с. 5; 
77). Fikrimizcə haqqında danıĢ ılan nəĢr bütütn nöqsan və çatıĢma zlıqla rı ilə
yanaĢı, b ir sıra üstünlükləri hələ də saxlamaqdadır, buna görə də onu 
tarixĢünaslığı ―zibil qutusu‖na tullamağa tələsmək üçün heç bir əsas yoxdur. 
Misal üçün, həmin nəĢri 1984-cü ildə Yerevanda buraxılan rus tərcü məsi ilə 
qarĢılaĢdırdıqda, yeni çapda b ir ço x yalnıĢlıqlara, təhriflərə və qeyri-obyektiv
izahlara rast gəlinir (bu kitabda qaynaq № 13 ü zrə verilən qeydlərə ba xın ). O, 

---

8 
biri tərə fdən 1861-c i ilin nəĢrini ta m yararsız sayan müəllifin ruscaya çevird iyi
parçalarda da, prinsipial düzəliĢlərə rast gəlin mir (bax: Материалы по истории 
СССР, вып. 1,с. 78-80). Bütün bunlara görə ―Alban tarixi‖ kitabının 1861-ci il 
nəĢri əsas götürülmüĢ, lakin topluda verilən parçalar təcümə lərlə tutuĢdurulmuĢ,
yeri gəld ikcə dü zəliĢlər ed ilmiĢdir. Bununla yaanĢı, ―Alban tarixinin 1993-cü
ildə A zərbaycan dilinə çevrilməsi (mərhu m Z.Bünyadov tərəfindən) 
tarixçiliy imizin uğuru sayıla bilər 
Bir sıra qaynaqları (Ġbn-əl-Əsrinin ― Əl-ka mil-fi-t -tarix‖ əsəri. əbu
Duləfin ikinci risaləsi və b.) ərəbcədən azərbaycancaya Ģ ərqĢünaslarımızdan 
M.Əfəndizadə və N.M. Vəlixanlı çevirib çap etdirmiĢdir. Farsdilli qaynaqların
azərbaycancaya çevrilib çap etdirilməsində T.M.Musəvinin xid məti xüsusi yad 
ediməlidir. 60-70-c i illərdə o, Azə rbaycan tarixi ü zrə fa rsdilli qaynaqların
böyük və çox mühüm h issəsini tutarlı elmi qeyd və izahlarla üç dildə çap 
etdirmiĢdir. (bax: qaynaq № 36-50). Yeri gəlmiĢkən qonĢu Ermənistan və 
Gü rcüstan republikalarında əcnəbi d illərdəki qaynaqları ana d ilinə çevirib çap
olunması ço x geniĢ planlı Ģəkildə aparılır, bu nəĢrlər ardıcıl seriya ü zrə buraxılır.
Gü rcüstanda ―Georg ika‖, Ermənistanda ―Xarici ölkələrin qaynaqları Ermənistan 
və ermənilər haqqında‖ baĢlığı ilə ç ıxan kitabları buna misal göstərmək olar.
Azərbaycan dilində olan qaynaqlar ―Kitabi-Dədə Qorqud‖, Xəta i 
―Divan‖ı və b ir sıra baĢqa sənədlərlə təmsil olun muĢdur. Səfəvilər dövlət 
sistemində Azərbaycan dilinin dövlətlə rarası ya zıĢ mada və fərmanlarda
iĢləndiyini kitablara salın ması tarixi mənbəĢünaslıq baxımından onlara araĢdırma 
səciyyəli izahla rın vərilməsi kitabın uğuru sayıla bilər. ġah Ġs mayılın Musa 
Durğut oğlu adına fərmanı, CahanĢah Qaraqoyunlunun nəvəsi Sultan Hüseynin I 
Sultan Sə limə Ģikayəti, Sultan Sü ley man Qanuninin I Təh masibə mə ktubu, Əbdi 
bəyin ―Təkmilatül-ə xba r‖ əsərinin ya zılması haqqında I Təh masibin fərman ı və
II ġah Abbasın ġirvan bəylərbəyi Məniçöhr xana məktubu və bu qəbildən olan
baĢqa qaynaqlar indiyədək tarix ədəbiyyatımızda istifadə o lunmad ığından 
oxucularımıza bəlli deyild ir.
Qaynaqların yaran ması və mə zmunu ilə bağlı verilən qeyd və izahla ra
gəldikdə, tarixĢünaslıqda qəbul olunmuĢ qaydalar əsas götürülmüĢdür. Topluda 
gətirilən qaynaqları tarixi mənbəĢünaslıq tələblə rinə uyğun gələn qeydlərsiz 
geniĢ oxucu auditoriyası qarĢısına çıxarmaq olsa da, onların məzmununu bugün 
elmi tarixĢünaslığı səviyyəsində qavramaq üçün müəyyən hazırlığ ın azlığı 
unudulmamalıdır. Kitabda verilən qeydlərin ço xu tarix elmin in son nəticələrinə 
arxa lanır. Bununla yanaĢı, bu və baĢqa qaynağın çapını ha zırlayan 
mütəxəssislərin qeyd və arayıĢlarında da geniĢ istifadə olun muĢdur. 
Qaynaqların yeri ayrıd ed ilə rkən, onlarda kı tarixi mə lu matın va xtı və
dövri nəzərə alın mıĢdır. Örnək o laraq, XIII-XIV yüzillərdə yaĢamıĢ 
RəĢidəddinin ― Ca mi-ət-tavarix‖ əsərindəki ―Oğuzna mə‖ parçaları oğuzla rın

---

9 
əsatiri tarixi ilə bağlı o lduğundan II bölümün baĢlanğıcına, birbaĢa ―Kitabi Dədə 
Qorqud‖ boyları verilən yerdə verilmiĢdir. 
Hər sənəd (qaynaqdan gətirilən parça) ü zrə kiç ik g iriĢ verilmiĢdir. 
Burada bütövlükdə qaynaq haqqında, onun əlyazması, çapları, saxlandığ ı yer 
haqqında arayıĢ verilir. BaĢlıqlar qaynaqların ö zündən alın mıĢdır, ancaq bu və ya 
baĢqa qaynaqlar qrupu üzrə birləĢdirici baĢlıq lar kitabın redaktoruna məxsusdur. 
Qaynaqların məzmunu, oradakı yer və Ģəxs adları qeyd və izahlar hər mətn ü zrə 
ayrılıqdan sıra qaydası ilə, o xun masına və bitkin anlaĢılan masına kö mək 
məqsədilə qaynağın mətnində çatıĢmayan sözlə r düz mötərizədə [...] verilmiĢdir. 
Söz və ifadələr müəllif, tərcü məçi, redaktor, və b. tərəfindən vərilən izah lar əyri 
mötərizədə (...-Red.), onlardan bu nəĢrə qədərkilər 
Red.
ĠĢarəsi olmadan 
göstərilmiĢdir. Qaynaqlardakı mətindaxili və ab zasdaxili qısaltmalar bucaq 
mötərizələrlə <...> bild irilmiĢdir. 
*** 
Kitabın ikinci nəĢrinə ə lavələr edilmiĢdir. Bu qaynaq və sənədlərin sayı 
daha çox o lmalı idi. Lakin, eyni zamanda ―Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmiĢdən 
1870-c i ilə qədər‖ kitabın yeni nəĢri ü zərində gərgin qra fik üzrə ça lıĢma larımız 
buna imkan vermədi. Bu səbəblə adı çəkilən ―A zərbaycan tarixi‖nin g iriĢ 
bölümü üçün nəzərdə tutulan yeni qaynaqca məlu matın ı buraya əlavə etməyə 
lüzu m vard ır. Belə qaynaqlar sırasında 1940-cı ildə Parisdə çap olunan antik 
mənbələ r toplusunun adını birinci çə kmə k gərə kdir
1
. Topluda m.ö.VI yüzilin 
sonundan baĢlayaraq milladdan sonrakı V yüzilə kimi, yəni min illik b ir zaman
içərisində Oğuz boylarından üçünün (əfĢarların, kay ıların və karkınların ) adı 
çəkilir. Bununla yanaĢı Dədəm Qorqud boylarında ―Ayqır gözlər suyu‖ adlı kiçik 
bir çay burada Hippopotamos (Ayqır suyu) y azılıĢında qarĢıya çıxır. Tarixç iliyə
bu toplu indiyə kimi bəlli deyildi.