Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
38
Sanki o gecəm gündüz ilə oldu bərabər. Bu məsələ A.Səhhətin dediklərində daha dəqiqdir: O gün ki, fəsli yaz olar, Gecə, gündüz taraz olar. Qədim türk təqviminə əsasən, Günəşin zahiri illik hərəkəti hər on iki ildən bir təkrar eyni nöqtəyə düşür. Bu vaxt ildəyişmə baş verir. İldəyişmə isə mütləq bir heyvanın üstündə olur. Təqvimdə bu heyvanların sayı on ikidir və onların sırası belədir: siçan, öküz, pələng, dovşan, balıq, ilan, at, qoyun, meymun, toyuq, donuz. Bu təqvim sonralar, xüsusilə Yaxın Şərq ölkələrində geniş yayılmış və buralarda ilin necə - yaxşımı, pismi olacağı adlandırıldığı heyvanın xüsusiyyəti ilə əlaqələndirilməyə cəhd edilmişdir. Misal üçün, siçan gəmiricilər fəsiləsinə daxil olduğundan elə zənn olunub ki, il siçan üstündə tamam olanda adamlarda da bir-birinə qarşı soyğunçuluq, talançılıq hissləri güclənər. Öküz işlək heyvan olduğundan onun üstündə təhvil olan ildə adamlarda əməyə, zəhmətə, qurub-yaratmağa meyil artar.
Dovşan qorxaq
heyvan sayıldığından onunla bağlı ildə adamlar bir- birindən hüşənər, ehtiyatlı olmağa çalışarlar. Pələngin yırtıcı heyvan olması heç kəsdə şübhə doğurmadığından onun üstündə təhvil olan ildə adamlarda da bu xüsusiyyət özünü büruzə verər. İlan ilində insanlar diliacı olarlar. Sözsüz ki, ilin adı çəkilən heyvanlarla əlaqələndirilməsi mifoloji
görüşlərlə də bağlıdır. Belə ki, qoyun ilində insanların bir-birilə mehriban, həlim xasiyyətli olacağı düşünülüb. Burada belə bir suala cavab verməyə çalışaq ki, ilin təhvilinə nə üçün qoyun seçilibdir? Əvvəla onu deyək ki, qoyunçuluq təsərrüfatının əhəmiyyəti insan həyatında
həmişə dəyərli mövqedə olub. Əbəs yerə deyilmir ki: Qoyunlu evlər gördüm, Qurulu yaya bənzər. Qurumuş çaya bənzər. Yaxud "Qoyunun oldu on, gey qırmızı don", "Qoyunun oldu əlli, adın oldu bəlli", "Qoyunun oldu yüz, süd gölündə üz", "Qoyunun oldu min, köhlənini min" və s. Qoyunçuluq təsərrüfatı ilə bağlı oxunan sayaçı nəğmələrində qoyunun Adəm peyğəmbərdən qalması nəzərə çatdırılır:
Bu saya kimdən qaldı? Adəm atadan qaldı. Adəm ata gələndə, 39
Musa çoban olanda. Qızıl öküz duranda, Qızıl buğda bitəndə, Dünya binnət olanda... Nəğmədə Musa peyğəmbərin adı çəkilməsi də təsadüfi deyil. Mənbələrin verdiyi xəbərə görə, peyğəmbərin hər biri müəyyən canlılara hami sayılmışdır. Misal üçün, Nuh peyğəmbər göyərçinin, Yunus peyğəmbər balığın, Süleyman peyğəmbər qarışqanın, Musa peyğəmbər qoyunun hamisi sayılmışdır. "Kəlimullah"ın mənası "Allah ilə danışan" deməkdir. "Quran"ın "ən-Nisa" surəsində Musa peyğəmbərin "Kəlimullah"lığı barədə ayrıca ayə vardır. Bu surənin 163-cü ayəsində Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə - İbrahimə, İsmayıla, İshaqa, Yəquba
və
onun övladlarına, İsaya, Əyyuba, Yunusa, Haruna, Süleymana Allah-taalanın vəhy göndərdiyindən söz açılır və bundan sonrakı 164-cü ayədə deyilir: "Allah Musa ilə sözlə (arada heç bir vasitə olmadan) danışdı", peyğəmbərliyə çatmamışdan öncə Şüeyb peyğəmbərin qoyunlarını otarırmış. Şüeyb peyğəmbərin adı isə bizim sayaçı sözlərimizdə belə qorunub qalmışdır: Nənəm, a qızıl qoyun, Yollara düzül qoyun. Şuqayıbdan qalmısan, Qalasan yüz il qoyun. Nəğmədəki "Şuqayıb" bilavasitə islamdan öncə yaranmış "Şu" dastanı ilə bağlıdır. Bəlli olduğu üzrə, Şu miladdan qabaq dördüncü yüzillikdə yaşamış və türk tayfalarından olan "Qay"ın hökmdarı olmuşdur. "Qay" isə o tayfadır ki, "Kitabi-Dədə Qorqud"un ilk səhifəsində bu haqda deyilir: "Axır zamanda xanlıq gerü - Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almıya. Axır zaman olub qiyamət qopunca". Yəni nə tövr olursa olsun, son olaraq hakimiyyət Şunun basçılıq etdiyi Qay tayfasının əlində qalacaq. Bunu da bilməliyik ki, İskəndər Zülqərneyn Türküstana qoşun yeritdiyi vaxt türk ordusuna həmin Şu başçılıq etmişdir. Çox güman ki Şüeyb Şunun "Quran"dakı prototipidir. Bütün bu deyilənlər, zənnimizcə, türk təqvimində qoyunun da yer almasına yol açmışdır. Səməd Vurğun poemalarının birində yazıb ki: Axır çərşənbədir... İl tamam olur, Bu il kənd içində danışır hamı - At üstə gəlmişdir Novruz bayramı - Qulunlu at üstə... Bu bir muraddır. Qocalar deyir ki, bolluq keçəcək, Torpaq su yerinə şərbət içəcək. Odur ki, hamının ürəyi şaddır, Hamının arzusu, ümidi gülür, Üzündən, gözündən nurlar tökülür[19]. "Kitabi-Dədə Qorqud"da çox yüksək dəyərləndirilən at haqqında deyilir: "At
40
ayağı kölük, ozan dili çevik olar", "Şərp yüyürkən Qazılıq ata namərd igid minə bilməz, minincə minməsə yey", "At yeməyən acı otlar bitincə bitməsə yey", "Ər ağırın, ər yünüsün at bilər" və s. Folklorumuzun arxaik janrlarından olan və bilavasitə müşahidələr əsasında formalaşan sınamalarda deyilir ki, "Yuxuda at görsən, murada çatarsan", "Axır çərşənbə atın gövşədiyini görən kimsə həmin anda nə arzu etsə, yerinə yetər", "Qapısına at nalı vurduran arzusuna qovuşar", "At olan yerə şər ruhlar gəlməz", "Quru at kəlləsini bağ- bostanda bir payaya keçirsən məhsul bəd-nəzərə gəlməz" və s. Yenə də elə inama görə, gəlin köçən qızın paltarına at yalından kəsilmiş tük tikilərsə, qədəmləri düşümlü, özü xoşuğur olar. Yaxud gəlinin uşağı olmayanda da o, çilləyə düşmüş bilinmiş və çilləni götürmək üçün donuna ağ rəngli at tükü tikilərmiş[20]. İnama görə, uşağı olmayan gəlini ata evinə aparar, onu uşağı olmuş başqa gəlinin mindiyi ata mindirib təzədən ər evinə gətirərmişlər. Bununla da gəlinin çillədən qurtarıb uşaq anası olacağına inanarmışlar. Bu yön öz izlərini bir bayatıda da saxlamışdır: Atlandım, ata mindim. Bala həsrətli canım, Təzədən ata mindim. Bu da deyilir ki, üstündə at tükü gəzdirənə şər qüvvələr yaxınlaşa bilməz, belələrini ilan sancmaz. Hətta Günəş, Ay tutularkən də adamlar atın köməyinə arxalanmışlar. A.Şaiq yazır ki, Ay tutulanda arvadlar kəsilmiş atın quyruğunu uzun bir payanın ucuna bağlayıb havada o tərəf-bu tərəfə yellədə-yellədə "kişə, kafir, kişə" - deyə-deyə haray- həşir salırlar. Nağıllarda da atın qəhrəmanı xoşbəxtliyə, uğura çatdırmasına dair misallar çoxdur. "Qırx Qönçə xanım" adlı Azərbaycan nağılının qəhrəmanı yuxuda görür ki, "...bir at dayanıb qapıda, buna deyir ki, gəl mənnən gedək, axırın xoşbəxtlikdir. Oğlan yuxudan ayılıb...eşiyə çıxanda gördü ki, doğrudan da eşikdə at dayanıb. At dilə gəlib dedi: - Ay oğlan, min belimə, bərabər gedək, səni elə bir yerə aparacağam ki, orada xoşbəxt olacaqsan". Nağıldakı hadisələrin sonrakı gedişi boyunca bütün çətinliklər bilavasitə atın köməyi ilə həll olur və sonda oğlan istəyinə qovuşur. Göründüyü kimi, nağıl, nağılçı təfəkkürü atı uğur və xoşbəxtlik gətirən qeyri-adi qüvvə hesab edir ki, bu da atın ilkin ibtidai çağlardan üzü bəri türk etnocoğrafiyası daxilində yerinə yetirdiyi çoxsaylı və çoxyönlü tarixi-mədəni funksiyalarla əlaqədardır. Atın "Koroğlu" eposunda olduğu tək, su ilə, dərya ilə əlaqəsi, hətta sudan törəməsi, Xızıra məxsus olması barədə də xalq yaradıcılığı örnəklərində xəbərlər vardır. Bəllidir ki, əsatiri mifik obraz olan Xızır baharla, yaşıllıqla, həmçinin yağışla, su ilə bağlıdır. Ovsun nəğmələrində də bunun mifoloji izlərini görürük. Misal üçün, il qaranlıq keçəndə yağış yağdırmaq istəyində olanlar bir çox digər ayinlərlə yanaşı, atı da axar su üstə gətirib onu islada-islada, üstünə su səpə-səpə: Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|