Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

43 

 

verməklə  kifayətlənməmişdir.  O,  ayrı  vaxtlarda  da  heyvanlarına  göz  dəyməsin, 

bədnəzərdən  qorunsun  deyə  buynuz  və  boyunlarından  içində  üzərlik  olan  balaca 

 

torbacıq  asır.  Süd  verən  inəklərin,  qoyunların  yelinləri,  əmcəkləri  şişəndə  onların 

nəzərə gəlməsi düşünülür. Bunlara da üzərlik tüstüsü verməklə nəzərin yandırılmasına 

inanılır. 

 Göz  qaytarmaqdan,  nəzər  sındırmaqdan,  xata-balanı  uzaq  eləməkdən  ötrü 

üzərlik  yandırmaq  adətinin  çox  qədim  kökləri  vardır.  Bu  etiqad  haqqında  antik 

müəlliflərin  əsərlərində,  N.Gəncəvinin  "İskəndərnamə"  poemasında  da  müfəssəl  söz 

açılmışdır.  Poemadakı  "Hindli  həkimin  İskəndərlə  söhbəti"  hekayətində  həkim 

İskəndərə    gözdəymə  və  gözdəymənin  qarşısını  alan  üzərlik  barədə  də  sual  verir. 

İskəndər də cavabında bildirir ki, nəzər havadan keçərək nəinki insana, ümumiyyətlə, 

hər şeyə dəyir. Hava təmiz olarsa, nəzərin təsiri olmaz. Bundan başqa, nəzərdə yalnız 

bəd-nəzəri günahkar saymaq düz deyil. Burada nəzərə gələnin də təqsiri vardır: 

Bədnəzər özü tək eləməz təsir, 

 Səbəbkar - qarşıda cilvələnəndir. 

Şair  İskəndərin  dili  ilə  nəzərəgəlmənin  əlaməti  və  bədnəzərin  tanıdılması 

haqqında da məlumat verir: 

Birinə bədnəzər dəyərsə əgər, 

  Dəyişər əhvalı, tez-tez əsnəyər. 

 Bədnəzər olarsa əgər bir insan, 

    Alnı hərarətdən tərlər çox zaman. 

                    Bu iki əlamət aydın göstərər: 

          Kimdir gözə gələn, kimdir bədnəzər. 

Gözdəyəni  yalnız  üzərlik  yandırıb  tüstüsünü  ona  verməklə  bəladan  qurtara 

biləcəyinin sirrini də şair poemada açmışdır: 

  Üzərlik yananda tüstüsü gedir, 

Qara pərdə kimi tutur havanı. 

       Qaytarır, rəf edir gələn bəlanı[22]. 

Sonrakı çağlarda da nəzərə gələni, xüsusən uşaqları üzərlik yandırıb tüstüsünə 

verməklə  sağaltmanın  mümkünlüyünə  güclü  inam  olub.  Bu  cəhət  özünü  üzərliklə 

bağlı  ovsun  nəğmələrində  də  qorumuşdur.  Kimsənin,  daha  çox  uşaqların  nəzərə 

gəldiyi  bilinəndə  üzərlik  yandırılır,  tüstüsü  nəzərə  gələnə  dəydikdə  belə  ovsun 

nəğmələri oxunulur: 

    Üzərliksən, havasan, 

       Minbir dərdə davasan. 

   Balama göz vuranın 

Gözlərini ovasan. 

 

 

  Üzərlik dana-dana, 

    Ocaqdan götür sana. 

---

44 

 

Nəzəri bəd olanın 

  Gözləri odda yana. 

Üzərliklə  bağlı  bu  deyilənlər  onun  Novruz  tonqalında  da  nə  üçün  yandırılma 

səbəbini aydınlaşdırır. 

Novruz  bayramının  sayılan  adətlərindən  biri  də  qurşaqsallama,  yaxud 

papaqatmadır.  "Qurşaqsallama"nın  "papaqatdı"ya  çevrilməsi  məişət  tariximizdəki 

yaşayışla - bina, evtikmə ilə bağlıdır. 

Evlərin  torpaqla  örtülmüş  damı  hamar  olur.  "Tatı"  adlanan  bu  cür  evlərin 

damının  düz  ortasında  bacalar  açılıb.  Həm  də  kənd  yerlərində  bu  evlər  bir-birinə  o 

qədər sıx, hətta  bitişik tikilibmiş ki,  bir dama  çıxanda  bütün evləri damüstü  gəzmək 

mümkün olurmuş. Tədrici inkişaf, yəni tatı evləri kirəmitli, şiferli evlərin əvəz etməsi 

qurşaqatma,  qurşaqsallamanı  da  damdan  aşağı  -  qapıya  endirib  -  "papaqatdı"ya 

çevirib. 

Qurşaqsallamada,  papaqatmada  "Xıdır  nəbi"  mərasimində  olduğu  kimi,  daha 

çox  uşaqlar,  cavanlar  iştirak  edirlər.  Onlar  qaranlıq  düşəndə  evləri  gəzib  damın 

bacasından qurşaq - şal sallayır, qapıdan evin içinə papaq, dəsmal atırlar. Evdə olanlar 

da  gələnləri  qovurğa,  boyanmış  yumurta,  alma,  armud,  ərik,  gavalı  qurusu,  cürbəcür 

bişmiş  və  şirniyyat  payı  ilə  yola  salırlar.  Qurşaqsallama  adətinin  bir  xüsusiyyəti 

M.Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" əsərində təsvir olunub: 

                                       Bayram idi, gecəquşu oxurdu, 

 Adaxlı qız bəy corabın toxurdu, 

     Hər kəs şalın bir bacadan soxurdu, 

    Ay nə gözəl qaydadı şal sallamaq, 

     Bəy şalına bayramlığın bağlamaq. 

 

      Şal istədim mən də, evdə ağladım, 

   Bir şal alıb tez belimə bağladım, 

    Qulamgilə qaçdım, şalı salladım, 

   Fatma xala mənə corab bağladı, 

       Xan nənəmi yada salıb ağladı[23]. 

Novruz bayramı gecəsində qurşaqsallamanın bir maraqlı növü də vardır. İstək, 

sevgi  gecəsi  də  adlanan  bu  gecədə  cavan  oğlanlar  sevdikləri  qızlar  olan  evlərin 

bacalarından  salladıqları  qurşaqların  ucuna  dəsmal  bağlayırlar.  Qız  və  qızın 

valideynləri o saat mətləbi başa düşürlər. Əgər bu işə razılıq varsa, dəsmalı qurşaqdan 

açıb  qızın  qoluna  bağlayırlar.  Yox,  əgər  razı  deyillərsə,  dəsmala  bayram 

nemətlərindən qoyub qurşağa bənd edərək geri qaytarırlar. 

Nişanlı  qızlara  oğlan  evi  tərəfindən  bayrampayı      aparmaq    da  Novruzun 

tanınan, qiymətləndirilən adətlərindəndir. Digər bayramlarda da oğlan evindən nişanlı 

qız  üçün sovqat  aparılır.  Amma  Novruzda  daha  təmtəraqlı, sovqatların  sayı  və  növü 

çox  olur.  Həm  də  cəhd  edilir  ki,  bu  sovqatların  arasında  acılıq  gətirən  nəsnələr 

olmasın. Belə etməsən, deyərlər ki, qız gəlin gələndən sonra acıdil olar. 

---

45 

 

Novruz bayramı axşamında köhnə ilin tamam olması və təzə ilin başlanmasına 

bir neçə saat qalmış bayram süfrəsi açılır. Bu süfrə uyğun olaraq, həm "təhvil süfrəsi", 

həm də "yeni il süfrəsi" adlanır. 

Novruz  süfrəsinə  məhz  bu  bayramla  bağlı  bişirilmiş  nə  varsa,  hamısından 

düzülür.  Süfrəyə  Novruzun  əsas  atributlarından  sayılan,  çevrəsinə  evdəkilərin  sayı 

qədər  şam  düzülmüş  bahar  rəmzi  səməni,  nemətlərlə  dolu  xonça  qoyulur.  Su  dolu 

piyalə,

 

güzgü, qızıl əşya da süfrədə mütləq olur. 

Bir  sıra  müəlliflərin  məlumatlarından,  həmçinin  ədəbiyyat  materiallarından 

aydın olur ki, ilin təhvil olmasını bilməkdən ötrü süfrənin ortasına qab dolu su qoyub 

içinə xırda balıq (balıqların sayı üçdən az olmur) buraxırlar. Göz qoyurlar. Balıq qabın 

dibindən quyruğu üstə düz qalxıb suyun üzünə burun vurunca köhnə ilin qurtarıb təzə 

ilin başlandığı bilinərmiş. Bu münasibətlə toplardan yaylım atəşi açardılar. Nağaralar 

gumbur-gumbur gurlayardı. Şeypur, təbil səsləri yüksələrək, yeni ilin gəldiyi xəbərini 

yayardılar. Atəşfəşanlıq başlanardı. Elə ona görə də "Novruzun topu atılan" vaxta "il 

təhvil  oldu"  deyərdilər.  "Novruzun  topu  atıldı"  –  deyə  hamı  yeni  ilin  başlanması 

münasibətilə  bir-birini  təbrik  edərmiş.  Bayramın  bu  məqamı  xalqımızın  adət-

ənənəsini, ayin-mərasimlərini, inam-etiqadlarını dərindən bilən və bu bildiklərini həm 

də  bədii  yaradıcılığında  əks  etdirən  Y.V.Çəmənzəminlinin  "İki  od  arasında" 

romanında, demək olar ki, bütün incəliyi ilə təsvir olunmuşdur: "Qazı il təhvilinə beş 

dəqiqə qaldığını elan etdi. Hamı özünü şad göstərməyə çalışdı. Xalq adətincə, yeni il 

hansı bir əhvali-ruhiyyə ilə qarşılansaydı, eyni əhvali-ruhiyyə ilin sonuna qədər davam 

edərdi.  Odur  ki,  üzlər  gülümsəyir,  qəmi,  dərdi  unutmağa  çalışırdılar,  gözlər  süfrəyə, 

bolluğa  və  gül-çiçəyə dikilirdi... Bir-iki dəqiqə davam edən dərin sükutu top atəşləri 

pozdu: il dəyişilirdi"[24]. 

Elə  Novruz  süfrəsində  ailə  üzvlərinin  adına  düzülmüş  şamlar  da  köhnə  ilin 

ömrünü  başa  vurduğu,  təzə  ilin  daxil  olduğu  an  yandırılır.  Cəhd  olunur  ki,  süfrənin 

künc  tərəflərində  kimsə  oturmasın.  Etiqada  görə,  evin,  ocağın  ruhları  da  bu  axşam 

gəlib küncdən yaxınlaşaraq süfrədəki nemətlərdən dadırlar. Onların qarşısı kəsildikcə 

isə küsüb geri qayıdırlar. İncidiklərindən öz ocaqlarına ziyan gətirə bilərlər. 

Novruz bayramı gecəsinin sabahısı, çərşənbələrdə olduğu kimi, axar su üstünə 

gedilir, ayinlər icra edilməklə köhnə ilin ağırlıq-uğurluğundan xilas olurlar. Axşamdan 

boş  saxladıqları  qabları  yeni  il  suyu  ilə  doldurub  aparırlar.  Evdə  qalanların,  pal-

paltarın,  yorğan-döşəyin,  həmçinin  mal-heyvanın,  bağ-bostanın,  əkinəcək  yerlərin 

üstünə bu yeni il suyundan səpirlər. Bu mübarək sudu, - deyirlər. Bununla da il boyu 

özlərinin  salamat-sağlam  olacaqlarına,  bağ-bağatın,  əkinəcəyin,  mal-qaranın 

məhsuldarlığına  inanırlar.  İnanırlar  ki,  oğul-uşaq  böyütmüş  bir  qadın  hamıdan  tez 

gedib  yeni  il  suyu  gətirsə,  bu  sudan  aşağı  olmayanlara  içirsə,  onlar  da  övlad  anası 

olarlar və s. 

Suya belə inama arxalanmanın əsas səbəblərindən biri suyun varlığı təmin edən 

başlıca vasitələrdən olmasıdır. Susuz yaşayışın olacağı mümkün deyil. Elə bunun özü 

azərbaycanlılarda  suya  ehtiramla  yanaşmaq,  onu  qorumaq  inamı  yaratmışdır.  Əbəs 

---