Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

21 

 

onu  idarə  edən  Baba  Sucəddindir.  Əkinçi  baba  əkin,  Cütçü  baba  cüt  təsərrüfatının 

hamisidir. Hətta deyilənə görə, Əkinçi baba ilə Yel baba qardaşdır. Əkinçi baba Cütçü 

babanın əkdiyi məhsula hamiliyi öz öhdəsinə götürür. Onun

 

yetişməsi, tələf olmaması 

qayğısına  qalır.  Məhsul  yetişib  hasilə  gəldiyi  zaman  isə  Yel  baba  onu  xırmanda 

döyüldükdən  sonra  sovrulmasında,  bununla  da  dənin  samandan  ayrılmasında  iştirak 

edirmiş. Bunun əvəzində pay alırmış. Mifin verdiyi məlumata görə, bir dəfə adamlar 

yenə buğdanı xırmanda döyür və gözləyirlər ki, Yel baba gəlib onu sovursun. Amma 

Yel  baba  gəlmir ki,  gəlmir.  Səbri tükənmiş adamlar taxılı  özləri sovurmağa  başlayır 

və: 

Yel baba, amana gəl, 

Dolanıb xırmana gəl. 

  Bir bəhanən yoxdursa, 

Xəlbirə, samana gəl. 

  A Yel baba, Yel baba, 

       Saman sənin, dən mənim. 

 

   Ləçəyi mindər-mindər, 

Yönünü bizə döndər. 

 Yönünü döndərmisən, 

Mehini bizə göndər. 

  A Yel baba, Yel baba, 

         Saman sənin, dən mənim, - 

deyə  avazla  oxuyurlar.  Elə  bu  vaxt  gəlib  xırmana  yetişən  Yel  baba  eşitdiyi 

sözlərdən inciyib geri qayıdır. Adamlar belə etdiklərindən peşman olurlar. Hamı  Yel 

babanın arxasınca qaçır və onu səsləyə-səsləyə elliklə oxuyurlar: 

A Yel baba, Yel baba, 

   Qurban sana, gəl, baba! 

 Taxılımız yerdə qaldı, 

                                            Yaxamız əldə qaldı 

 A Yel baba, Yel baba, 

    Qurban sana, gəl, baba! 

Bu nəğmə Yel babanın xoşuna gəlir. Geri qayıdıb xırmandakı taxılın hamısını 

sovurub samandan ayırır. 

Buradan yerində olan belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, xırman məsələsi, taxılın 

sovrulması  yaz,  bahar  bayramından  çox  sonralar  və  daha  dəqiqi  tamam  başqa 

fəsildədir? 

Bu suala aydın cavab almaq üçün Yel baba ilə bağlı başqa bir məsələdən də söz 

açmağı  gərəkli  bilirik.  Həddən  artıq  dolu,  yağış  yağıb  əkinçinin  böyük  zəhmətlə 

ərsəyə gətirdiyi məhsulunun tələf olması təhlükəsini yaradır. Bu bəladan xilas olmaq 

üçün həmin əkinçilər yenə hami saydıqları mifoloji obrazlara müraciət edirlər. Burada 

insanların  ümid  dayağı  yenə  də  elə  Yel  babadır.  Onlar  Yel  babanın  dolunun,  əkinə 

---

22 

 

ziyan  vuran  yağışın  qarşısını  kəsəcəyinə  inanırlar.  Bu  cəhət  özünü  xalq 

söyləmələrində də qorumuşdur: 

  Yel baba əsdi, neynim, 

  Dolunu kəsdi, neynim, 

Çəkirəm yar həsrətin 

     Falım da nəsdi, neynim. 

 

 Mən aşiq qolu güclü, 

                                                Kəsibdi yolu güclü, 

    Yel əssin, bulud getsin, 

 Yağmasın dolu güclü. 

 

Birinci  örnəkdə  Yel  babanın  dolunu  kəsən,  doğrudan-doğruya  xeyirxah  bir 

kimsə  olması açıq-aydın ifadə  olunub. İkinci  örnəkdə  yağmurun, dolunun, bir sözlə, 

yağıntının səbəbkarı buludun qovulmasından söz gedir. Yenə elə mifoloji inama görə, 

xüsusilə  qara  buludlar  əkin-biçinə,  bununla  da  insanlara  ziyan  vurmağa  hazır  olan 

bədxah - demonoloji qüvvələrin ixtiyarındadır. Bu inam da var ki, güclü yağış və dolu 

yağdırmaq  üçün  qara  buludları  əjdahalar  qovub  gətirir.  Nümunədə  də  yelin,  daha 

doğrusu,  Yel  babanın  buluda,  onu  gətirən  əjdahalara  qarşı  vuruşmaq  istəyi  ifadə 

olunub. 

Bütün  bu  deyilənlərdən  sonra,  Yel  babanın  ilin  bütün  dövrlərində  yel 

əsdirməsini  təbii  saymaq  lazım  gəlir.  Yel  babanın  ilaxır  çərşənbələrin  birincisində 

gətirdiyi  yel  mülayim,  isti  olduğundan  elə  bu  çərşənbəyə  də  onun  öz  adıyla  "Yel 

çərşənbə" deyilmişdir. Bu çərşənbədə də Yel babanın gətirdiyi yel havaya toxunmaqla 

onu  oyadır,  canlandırır,  istiləşdirir.  Bu  istilik  isə  çayların,  göllərin  buzunu  əritməyə, 

torpağın donunu açmağa başlayır. 

Novruz  bayramının  ilsonu  çərşənbəsinin  ikincisi  də  ayrı-ayrı  bölgələrdə 

müxtəlif  adlarla  deyilir.  Bu  çərşənbə  "Kül  çərşənbə",  "Külə  çərşənbə",  "Su 

çərşənbəsi", "Sular Novruzu" və s. adlar daşıyır. 

Çərşənbənin  bu  adlarla  tanınması,  sözsüz  ki,  səbəbsiz  deyil.  İlk  çərşənbədə 

havanın  isinib-isinmədiyini  düşünən  təsərrüfatçını  daha  çox  bağ-bostanı,  əkin-biçini 

düşündürür. Bunların da qış yuxusundan ayılmasını, oyanmasını istəyir. Bunun üçün 

o, axşam yandırılmış çərşənbə tonqalının külünü isti-isti bağ-bostana, əkiləcək yerlərə 

səpir.  İstiliyin  süni  simvolunu  yaratmaqla  üstlərinə  kül  səpdiklərinin  də  tezliklə 

oyanması,  canlanması  istəyini  ifadə  edir.  Bu  çərşənbənin  "Su  çərşənbəsi"  adlanması 

da bilavasitə su ilə bağlıdır və həmin məsələdən irəlidə danışacağıq. 

Novruz çərşənbələrinin üçüncüsünün "Gül çərşənbə", "Torpaq çərşənbə", "Yer 

çərşənbə", "Ölü çərşənbəsi", "Ata-baba günü çərşənbəsi" adları vardır. Bu çərşənbədə 

torpağın,  yerin  canına  istilik  gəlir.  Meşələrdə  novruzgülü  baş  qaldırır.  Yaxınlıqda 

yaşayanlar,  xüsusən  oğlan,  qız  uşaqları,  cavanlar  gedib  həmin  novruzgülülərindən 

toplayıb çərşənbə xonçasına qoyurlar. 

---

23 

 

Ta  əski  çağlardan  üzü  bu  tərəfə,  təkcə  Azərbaycanda  yox,  dünyanın  çox-çox 

yerlərində dünyasını dəyişənlərin, əcdad ruhlarının yadedilmə, xatırlanma günləri olub 

və bu gün də vardır. Etiqada görə, həmin günlərdə ruhlar öz mənsub olduqları

 

ocağa 

gəlir,  anılıb-anılmamalarına  göz  qoyurlar.  Odur  ki,  həmin  günlərdə  məhz  ruhların 

şərəfinə xüsusi hazırlıq görülür, süfrə açılır, dualar söylənilir. Düzdür, Azərbaycanda 

indi bu vaxt, bir qayda olaraq, "cümə günü", "cümə axşamı", bəzən də "adna axşamı" 

sayılır.  Lap  əski  zamanlarda  bu  günə  "ayna  günü"  də  deyilmişdir.  Mənbələrdə 

bildirilir  ki,  "cümə",  "adna",  "ayna"  elə  əslində  "ruh"  deməkdir[6].  Bunun  belə 

olmasına "Kitabi-Dədə Qorqud"da rast gəlirik: 

                                 Sağuş günündə ayna görklü, 

                                Ayna günü okuyanda xütbə görklü[7]. 

 

Günün  nə  üçün  "adna"  adlandırılmasından  söz  açan  mütəfəkkir  şair  İ.Nəsimi 

əvvəlcə 

Adinə neçin oldu, adibənin adın bil, 

 Bu sirri ol bilir ki, haqq ilə aşinədir, - 

deyir və sonra belə bir açıqlama verir: 

Adinədir qiyamət, ol gündədir nədamət, 

   Ol gündə həşr olisər, ol gündə macəradır. 

Ol gündədir hesabın, həm rəhatü əzabın, 

    Ol gündə həqq qatında icmai-ənbiyadır[8]. 

İstər "Kitabi-Dədə Qorqud"da, istərsə də İ.Nəsiminin sözlərində "ayna", "adna" 

günlərinin ruhlar aləmi ilə, hətta bütün ruhların Tanrı tərəfindən imtahana çəkiləcəyi 

qiyamət günü ilə bağlılığı açıq-aydın görünməkdədir. 

Həmin "ayna günü", "adna günü" nəinki əski zamanlarda, hətta indinin özündə 

də  Azərbaycanın  bəzi  yerlərində  bilavasitə  ruhlarla  bağlı  olaraq  "Ata-baba  günü" 

şəklində  deyilir.  Həmin  gün  evdə  məxsusi  xörək  bişirilməklə  yanaşı  qəbir  üstünə 

gedilir və oradakılar yad edilir. Yenə də Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində üçüncü

 

---