Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
İlaxır çərşənbənin maraqlı və məzmunlu ayinlərindən biri də qulaq falıdır. Hava qaralandan sonra niyyət tutan kimsə özü ilə bir qab su, güzgü, açar götürüb qonşu qapılarına gedir. Xəlvətcə içəridə danışılan söz-söhbətə qulaq asır. Eşitdiyi ilk sözləri ürəyində tutduğu niyyətlə yozur. Əgər niyyətlə eşitdiyi sözlər arasında uyğunluq varsa, deməli, arzu, istək də həyata keçəcək. Odur ki, İlaxır çərşənbə axşamlarında həmişə xoş, könül açan, sevinc bəxş eləyən sözlər danışılır; ibrətamiz söhbətlər, ağbirçək, ağsaqqal öyüd-nəsihəti nəsihəti eşidilir ki, qulaq falına gələn qapıdan ümidsiz qayıtmasın. Qulaq falına gedənin özü ilə apardığı su - uğurlu yol, güzgü - işıqlı həyat, açar - niyyətaçan deməkdir. İlaxır çərşənbənin diqqəti çəkən mərasimlərindən biri də "Danatma" mərasimidir. Əski təsəvvürə görə gecə qış kimi şər, gündüz isə xeyirxah qüvvələrin əməlidir. Bunların arasında arasıkəsilməz vuruş gedir. Sübhün açılmasına az qalmış Dan ulduzu görünəndə gecə bütün qüvvəsini - zülmət qaranlığını toplayıb açılan sübhün qarşısını kəsmək istəyir. "Dan qaranlığı" adlanan bu vaxtla vuruşda Günəşönü gələn Dan ulduzu işığında sübh qalib gəlir. Qədim azərbaycanlı da "Dan qaranlığı"na münasibətini məhz İlaxır çərşənbədə "Danatma" mərasimi ilə bildirir. "Danatma" mərasimində əsasən cavan oğlanlar, qızlar iştirak edirlər. İlaxır çərşənbə gecəsində onlar bir evə yığışırlar. Bütün gecəni şənlik keçirir, cürbəcür əhvalat, əfsanə, rəvayət, lətifələr danışır, rəqs edir, nəğmələr oxuyub əylənirlər. Mərasimdə iştirak edənlərdən heç kəs səhərin açılmasına qədər yatmamalıdır. Yoxsa onun əhdi, arzusu yerinə yetməz. İşdir, bir kəsi yuxu aparsa, onun paltarını xalça- palaza tikir, oyadıb oxumaq, oynamaq və s. əyləncələrə cəlb etməklə cərimə edirlər. Etiqada görə, Dan ulduzunu ilk görən kəsin işləri il boyu uğurlu olar. Mərasim iştirakçıları evdən çıxıb axar su üstünə gəlirlər. Danın ağarmasını, sübhün açılmasını burada qarşılayırlar. Əl-üzlərini yuyub suyun üstündən hoppana-hoppana: Ağırlığım, uğurluğum daşlara, Əyrigözlü yamanlara, çaşlara,- deyirlər. Onlar Günəşin doğmasını da elə burada gözləyirlər və Günəşi belə bir nəğmə ilə səsləyirlər: Gün çıx, çıx, çıx! Kəhər atı min, çıx! Qızın təndirə düşdü. Keçəl qızı qoy evdə, Saçlı qızı götür, çıx! Qırmızı don biçməyə. Keçəl qızı ötürəcək, Saçlı qızı gətirəcək. Şübhəsiz, "...nəğmədə Günəş daha çox qışı yaza çevirən amil kimi 29
qiymətləndirilmişdir. Qədim əkinçi, maldar azərbaycanlı bu nəğməsi ilə Günəşi qarı əritmək üçün çağırır, ondan öz keçəl qızını (qış təbiətini) evdə qoyub, saçlı qızını (yaz təbiətini) gətirməyi tələb edir"[9]. Bu nəğmənin digər misraları da müəyyən bir məna ilə bağlıdır. Belə ki, ''Kəhər atı min çıx!" misrası çox qədim bir inamı özündə qoruyur. Bu inama görə, Günəşi göydə gəzdirən qızıl arabaya dörd kəhər at qoşulmuşdur. Elə nəğmədə də məhz bu təsəvvür əksini tapmışdır. Gün getdi su içməyə, Qırmızı don biçməyə, - misralarında isə Günəşin batıb yenidən doğacağı, aləmi nura qərq edəcəyi ümidi ifadə olunub. Mərasim iştirakçıları havanın tutqun, dumanlı olması səbəbindən Günəşin doğmayacağını gördükdə elə buradaca başqa mübarizə vasitəsinə də əl atmışlar. Onlar Günəş əlaməti olan od-ocaq yandırıb onun çevrəsində əl-ələ tutaraq dolana-dolana nəğmə oxuyurlar: Duman, qaç, qaç, qaç! Pərdəni aç, aç, aç! Buduna damğa basarlar.
Bu ayinlərdən sonra qızlar apardıqları sənəkləri su ilə doldurur və çaydan, bulaqdan yeddi daş götürüb suyun içinə salaraq evə gətirirlər. Oğlanlar isə üç kiçik böyürtkən budağı qırırlar. Budaqlar ev qapısının üstünə sancılaraq növbəti ilin axır çərşənbəsinə qədər saxlanılır. İnama görə, böyürtkənin tikanlarından qorxan şər qüvvələr evə girib xatalı iş görə bilməzlər. Elə sənəkə salınmış daşlar da beləcə saxlanılır və bu daşlar "su bərəkəti daşları" adlanır. Novruzlu günlərdə, xüsusilə İlaxır çərşənbə günü sıra-sıra tamaşalar göstərmək də qədim vaxtlardan davam edib gələn adətlərdəndir. "Xanbəzəmə" tamaşası da maraqlı olması ilə diqqəti cəlb edir. Novruz bayramının zirvəsi adlanan bu oyun "Xan- xan", "Xan oyunu", "Xan yaratdı", "Şahbəzəmə", "Şah-şahı" və s. adlarla Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində məzmun oxşarlığına, icra tərzinə görə, müxtəlif variantlarda indi də oynanılır. İlaxır çərşənbə günü sübhdən bir qədər keçmiş adamlar bir meydana toplaşırlar. Xan seçilmiş şəxsi geyindirib bəzəndirirlər. O, geyimi, başının tacı ilə doğru-doğru xana oxşadılır. Xanı gətirib meydanın yuxarı başında taxta əyləşdirirlər. İki oğlan uşağı xanı yelpiklə yelləyir. Seçilmiş vəzir-vəkil də gəlib xanın sağ-solunda öz yerlərini tuturlar. Təyin olunmuş fərraşlar, qırmızı paltar geyinmiş cəllad xanın əmrinə hazır dururlar. Xan gözlənilməz əmrlər verir. Onun əmrləri mütləq yerinə yetirilir. Kosa, keçəl, təlxək meydana atılıb cürbəcür gülməli oyunlar göstərməklə xanı güldürməyə cəhd edirlər. Xan isə cəhd edir ki, gülməsin. Xan əgər gülərsə, əlbəəl onu taxtdan endirib suya basır və yerinə təzə xan seçirlər. Tamaşa saatlarla davam Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|