Azərbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

53 
 
yazırdılar.  Lakin  çar  hakimiyyət  orqanları  işi  həmişə  cibidoluların  xeyrinə  həll 
edirdi. 
Ədalətsizlik  gəlib  o  yerə  çatmışdı  ki,  hətta  bəzi  yüksək  rütbəli  dövlət 
məmurları da bunu etiraf etməyə məcbur olmuşdular. 
Lənkəran  qəzasının  rəisi  Bakı  qubernatoruna  raportunda  yazırdı  ki, 
yüzbaşılar və hakimlər istisnasız olaraq rüşvət alırlar. Kənd məhkəmələrində işlər 
haqlı olanın xeyrinə deyil, çox pul verənin xeyrinə həll edilir. 
Qafqaz 
canişini 
Vorontsov-Daşkovun 
özü  etiraf  etmişdir  ki, 
bürokratiyanın  bütün  qayğısı  Qafqazda  imtiyazlı  təbəqələri  müdafiə  etməkdir.  O 
göstərirdi  ki,  kəndlilərin  pay  torpaqlarına  mülkədarların  bütün  münasibətlərində 
özbaşınalıq hökm sürür, yerli hakimiyyət orqanları mülkədarların təsiri altındadır. 
Birinci  dünya  müharibəsi  illərində  kəndlilərin  yaşayışı  olduqca  pisləşdi. 
Ərzaq və sənaye malları qat-qat bahalaşdı, qıtlıq son dərəcə gücləndi. 
1914-cü  ilin  dekabrında  çarın  verdiyi  qanuna  əsasən  torpaq  vergisinin 
miqdarı 50 faiz artırıldı. 
1915-ci ildə çar hökumətinin fərmanı ilə 25 yaşınadək gənclər cəbhəarxası 
işlərə  səfərbər  edildi.  Azərbaycanın  əmək  qabiliyyətli  kənd  əhalisinin  30  faizi 
təsərrüfatdan ayrılıb arxa işlərə göndərildi. 
Hərbi ehtiyaclar üçün on minlərlə at, qaramal müsadirə edildi. 
1916-cı  ildə  qeyri-xristian  əhalisinə  əlavə  olaraq  xüsusi  hərbi  vergi 
qoyuldu. 
Bütün  bunlar  onsuz  da  ölgün  vəziyyətə  düşmüş  kəndli  təsərrüfatlarının 
müflisləşməsinə səbəb oldu. İş heyvanı olmadığına görə yüzlərlə kəndli təsərrüfatı 
becərilməmiş qaldı. Əhali aclıq çəkməyə başladı. 
Çar  müstəmləkə  orqanlarının,  rus  məmurlarının  və  digər  zalımların 
özbaşınalığı,  zorakılığı  zəhmətkeş  kütlələrin  sinfi  və  milli-azadlıq  mübarizəsinin 
daha da güclənməsinə səbəb oldu. 
* * * 
 
1.  1915-ci ildə Bakı sənaye rayonu Azərbaycanın ümumi gəlirinin yarıya 
qədərini, bütün sənaye məhsulunun isə 71 faizdən çoxunu verirdi. Buranın sənaye, 
nəqliyyat,  ticarət,  rabitə  və  xidmət  sahələrində  109  minə  qədər  fəhlə  çalışırdı. 
Onların 45 min nəfəri neft sənaye fəhlələrindən ibarət idi. 
Fəhlələrin  sırasında  29 millətin nümayəndəsi  vardı.  Onların  41  faizindən 
çoxunu  azərbaycanlılar,  27,5  faizini  ruslar,  17,7  faizini  ermənilər,  6  faizini 
dağıstanlılar və digər millətlərin nümayəndələri təşkil edirdi. 
Rusiya  imperiyasında  əhalinin  hər  100  nəfərinə  düşən  fəhlənin  sayına 
görə  Bakı  quberniyası  Moskva,  Vladimir  və  Peterburq  kimi  iri  mərkəzi-sənaye 
quberniyalarından sonra dördüncü yeri tuturdu. Bakı quberniyasında hər yüz nəfərə 
5,3 fəhlə düşürdü. 

---

54 
 
2.  Neft  sənayesində  toplanan  külli  miqdarda  kapitalın  vasitəsilə 
Azərbaycanda,  Rusiyada,  həmçinin  xarici  ölkələrdə  bir  sıra  istehsal    sahələri  ələ 
keçirilmiş  və  yeniləri  yaradılmışdır.  Erməni  kapitalisti  S.  Q.  Lianozov  başqa  bir 
neft sənayeçisi ilə şərikli sement və digər tikinti materialları istehsal edən «Tauz» 
şirkətini təsis etmişdi. O, Ənzəli - Tehran yolu avtomobil nəqliyyatı  şirkətinin 25 
faiz  payını  və  Qafqazda  dəmir  filizi  sənayesinə  nəzarətin  30  faizini  öz  əlinə 
keçirmişdi. Azərbaycan neftindən hədsiz dərəcədə varlanmış erməni milyonçuları 
olan Qukasovlar ailəsi Rusiyada iri elektronika, akkumulyator və armatur-elektrik 
sahələrini  ələ  keçirərək,  əslində,  bütün  elektrotexnika  sənayesinmi  inhisarçısına 
çevrilmişdi və s. b. k. 
3.  1913-cü ildə, Bakı sənaye rayonunu çıxdıqdan sonra, qəzalarda ümumi 
məhsulun 40 faizini onun sənaye sahələri verirdi. Bu, Azərbaycanın bütün sənaye  
məhsulunun  təqribən  29 faizini  təşkil  edirdi. 
4.  Bu    dövrdə  yüngül  sənaye  sahələrində  13600  nəfərdən  çox,  yeyinti 
sənaye  sahələrində isə  58  min nəfərdən  çox,  cəmi  71,7 min  fəhlə işləyirdi.  Digər 
sənaye, nəqliyyat, rabitə və xidmət sahələrində çalışan fəhlələrlə birlikdə qəzalarda 
(Bakısız) fəhlələrin ümumi sayı 90 min nəfərə çatırdı. 
Qəzalarda  sənaye  fəhlələrinin  4/5  hissəsindən  çoxunu  azərbaycanlılar 
təşkil edirdi. 
5. 1913-cu ildə daimi kənd təsərrüfatı fəhlələri ilə birlikdə Azərbaycanda 
fəhlələrin ümumi sayı 305 min nəfərə çatırdı. 
Fəhlələr  Azərbaycan  əhalisinin  12,4  faizini  təşkil  edirdi.  Həmin  dövrdə 
müvafiq Ümumrusiya səviyyəsi 12 faizə bərabər idi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

55 
 
II   FƏSĠL 
 
XX ƏSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ AZƏRBAYCANDA  
ĠCTĠMAĠ-SĠYASĠ 
VƏZĠYYƏT 
 
§ 1. AZƏRBAYCAN XALQININ MĠLLĠ OYANIġI. 
ZƏHMƏTKEġLƏRĠN KÜTLƏVĠ ĠNQĠLABĠ 
MÜBARĠZƏSĠNĠN BAġLANMASI. 
AZƏRBAYCANLILARIN RUS-YAPON MÜHARĠBƏSĠNDƏ 
 ĠġTĠRAKI 
 
Milli  burjuaziya:  Xalqın  oyanması  və  azadlıq  mübarizəsinə  qalxması  
üçün    iqtisadi    cəhətdən  güclü,  siyasi  cəhətdən  yaxşı  təşkil  olunmuş  milli 
burjuaziyanın mövcudluğu mühüm şərtdir. 
Azərbaycan  milli  burjuaziyasının  müstəmləkə  asılılığı  şəraitində, 
Ümumrusiya  bazarının  tələbləri  əsasında  formalaşması  onun  sosial-siyasi 
mövqelərinə  qüvvətli  təsir  etmişdir.  Bu  özünü,  hər  şeydən  əvvəl,  Azərbaycan 
burjuaziyasının çoxmillətli tərkibində, iqtisadiyyatın aparıcı sahələrinin əsasən rus, 
xarici  və  erməni  kapitalistlərinin  əlində  cəmləşməsində,  milli  burjuaziyanın 
hüquqsuzluğunda və zəifliyində göstərirdi. 
Milli  burjuaziya  neft  sənayeçilərini  birləşdirən  təşkilatların  heç  birinin 
idarə heyətində təmsil edilmirdi. 
Azərbaycanlı sahibkarlar Bakı neft sənayeçiləri qurultayı Şurası (BNSQŞ) 
və müharibə dövründə təşkil edilmiş Bakı hərbi-sənaye komitəsi  (BHSK) tərkibinə 
daxil deyildilər. On illər boyu Şuraya və Komitəyə məşhur erməni kapitalistləri A. 
O. və P. O. Qukasov qardaşları başçılıq etmişlər. 
Bakı  rayonunda  Birja  cəmiyyətinin  daimi  seçkili  orqanı  olan  birja 
komitəsində  milli  burjuaziyadan  nümayəndə  yox  idi.  Halbuki  şəhərdə  tacirlərin 
yarıya  qədərini azərbaycanlılar təşkil  edirdi.  Birja  komitəsinin  sədri  daim  erməni 
neft sənayeçisi S. S. Taqianosov olmuşdur. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən çoxlu 
bank ruslara məxsus idi. (İlk milli bank yalnız 1914-cü ildə Bakıda H. Z. Tağıyev 
və M. Nağıyev tərəfindən təsis edilmişdir). 
Müstəmləkəçilər rus kapitalistlərinin mənafeyini güdərək, milli ucqarlarda 
bəzi sənaye sahələrinin yaradılmasına və inkişafına ciddi müqavimət göstərirdilər. 
Milli  kapitalın  ən  görkəmli  nümayəndəsi  H.  Z.  Tağıyev  ilk  toxuculuq  fabrikinin 
hələ  tikintisinə  icazə almaqdan  ötrü  bir neçə il  çalışmış,  Peterburq  və  Moskvanın 
yüksək  rütbəli  məmurlarına  külli  miqdarda  «hədiyyələr»  verməyə  məcbur 
olmuşdu.  Çünki,  yeni  fabrikin  açılması  məşhur  milyonçu  Morozovun  başçılıq 
etdiyi rus toxuculuq sənayesinə zərər vura bilərdi. Yaxud, Azərbaycanın xam ipəyi 

---