Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki

29 
 
rayonları  olan  Zaqatala  və  Qusara  paraşütlə  bir  neçə  cəsus  dəstəsi  salınmışdı  və 
bütün cəsuslar tutularaq zərərsizləşdirilmişdilər
13
. 
1941-ci  ildə  Alman  ordusuna  əsir  düşmüş  6  nəfər  erməni  əsgəri  müvafiq 
hazırlıqdan  sonra  1942-ci  ilin  payız  günlərinin  birində  paraşut  vasitəsilə 
Azərbaycan  ərazisinə  endirilmişdi.  Onlar  da  az  sonra  Xanlarda,  Dəstəfurda  və 
Bakıda həbs edilmişdilər
14
. 
Azərbaycanın  və  xüsusilə  Bakının  müdafiəsinə,  müəyyən  ərazilərdə 
səngərlərin  qazılmasına  hələ  1941-ci  ilin  iyulunda  başlanmışdı  və  bu  iş  davam 
edirdi.  Dövlət Müdafiə  Komitəsinin 1942-ci  il 16 sentyabr tarixli qərarına  əsasən 
Bakı  ətrafında  müdafiə-istehkam  xətləri  tikintisi  işində  hər  gün  90  min  nəfər 
səfərbər  olunmuşdu.  Dağıstan  tərəfindən  faşist  ordusu  hücumlarına  qarşı  Baş 
Qafqaz aşırımları zonası olan Balakən-Zaqatala-Qax-Şəki-Vartaşen (indiki Oğuz) - 
Qəbələ rayonlarında da müdafiə - istehkam xətləri tikilirdi. 
İranın  hakim  dairələri  II  dünya  müharibəsinin  əvvəlində  Almaniya  ilə  sıx 
əlaqədə idi və İranda almanların 40 min nəfərə qədər silahlı təxribatçı qüvvəsi, 11 
min tona qədər silah və sürsatı vardı. Almaniyanın Sovetlər İttifaqına hücumundan 
sonra  Sovet-İran  sərhəddi  qorxu  altına  düşdü.  Antihitler  ittifaqa  (Sovetlər  İttifaqı, 
İngiltərə,  ABŞ)  daxil  olan  Sovet  dövləti  1921-ci  ildə  bağlanmış  Rusiya-İran 
müqaviləsinin  6-cı  maddəsinə  əsaslanaraq,  İranın  Şimal  rayonlarına  (Cənubi 
Azərbaycana)  Sovet  Ordusunun  daxil  edilməsi  vacibliyini  tələb  etdi  və  İran 
hökuməti bu təklifi qəbul etməyə məcbur oldu. İranın cənubuna isə İngiltərə ordu 
hissələri daxil olmuşdu. 
1941-ci  ilin  25  avqustunda  İrana  (Cənubi  Azərbaycana)  daxil  olan  Sovet 
ordu hissələri SSRİ-nin cənub sərhədlərinin müdafiəsini təmin etdilər. 
Şimali  İrana  (Cənubi  Azərbaycana)  yeridilmiş  Sovet  Ordu  hissələri 
tərkibində  77-ci  və  402-ci  Azərbaycan  milli  atıcı  diviziyaları  var  idi.  Həmin 
diviziyalar  1941-ci  ilin  avqustun  sonundan  1942-ci  ilin  mayına  qədər  Cənubi 
Azərbaycanda olmuşdur. 
 
MOSKVA ALTINDA DÖYÜġLƏR 
 
Moskva  uğrunda  vuruşlarda  Almaniya  rəhbərliyi  ildırım  sürətli  müharibə 
yolu ilə Moskvanı zəbt etmək və qısa müddətdə müharibəni qurtarmaq xülyasında 
idi.  Buna  uyğun  olaraq  düşmənin  ilk  və  əsas  zərbəsi  Moskva  istiqamətinə 
yönəldilmişdi. 
                                                           
13
 Bax: Qurban Orucov, Azərbaycan Qafqaz döyüşlərində, Bakı,  1984, s.29 
14
 
Azərbaycanın Siyasi Partiyalarının və İctimai hərəkatlarının Dövlət arxivi, fond 1, bölmə 153. İş 222.
 

---

30 
 
1941-ilin    14    oktyabrında  faşistlərin    3-cü  tank  ordusu  Qərb  cəbhəsinin 
Şimal cinahını yararaq, Moskvanın şimalındakı Kalinin şəhərini zəbt etdi. 
Bu  ərəfədə  (10/X-41)  G.K.Jukov  Moskvanı  müdafiə  edən  Qərb  cəbhəsinə 
komandan təyin edilmişdi. 
Moskvanın  müdafiəsinə  göndərilmiş  Bakı  Zenit  artilleriyası  alayı 
qəhrəmancasına  döyüşərək,  düşmənin  40-a  qədər  təyyarəsini  məhv  etmişdi  və 
geriyə qaytarmışdı
15
. 
Paytaxtın  bu  ağır  günlərində  onu  səmadan  mühafizə  edən  zenit  artilleriya 
hissələrinin  böyük  bir  hissəsi  Moskva-Kalinin  şossesi  boyu  Moskva  çayının 
üstündəki  körpünü  və  ətrafını  müdafiə  etmək  üçün  göndərildi.  Çayın  hər  iki 
sahilində  bu  sətrlərin  müəllifinin  xidmət  etdiyi  51-ci  Zenit  artilleriya  diviziyası 
yerləşdirilmişdi  və  bizim  zenit  top  hissələrinə  əmr  verilmişdi  ki,  atəş  göydə 
təyyarələrə,  yerdə  tanklara  qarşı  aparılmalıdır.  Almaniya  hərbi  tarixçisi  Klaus 
Reynqardt öz kitabında belə yazır: “Stalin Moskvada olan bütün ehtiyatlarını Qərb 
cəbhəsinin  sağ  cinahına  göndərmişdi,  hətta  zenit  birləşmələri  də  cəbhənin  ön 
xəttində tanklarla mübarizə üçün istifadə edilirdi”
16
. 
Moskvaya  səmadan  hücumlar  müharibənin  başlanmasının  birinci  ayının 
sonunda  başlanmışdı.  Belə  ki,  düşmənin  200-250  bombaatan  təyyarəsinin 
Moskvaya  ilk  uçuşu  iyulun  22-nə  keçən  gecə  olmuşdu  və  bu  gecə  düşmənin  22 
təyyarəsi  məhv  edilmişdi.  Moskva  səmasında  noyabrın  14-də  olan  döyüşdə 
düşmənin 
43 
təyyarəsi 
vurulmuşdur. 
Alman 
müəlliflərinin 
yazdığı 
“Barbarossa”dan  “Terminal”a
17
 qədər  “Qərbdən  baxış”  adlı  kitaba  daxil  edilmiş 
Paul Karellin “Almanlar nə üçün Moskvanı ala bilmədilər?” adlı yazısında deyilir 
ki,  Londondan  fərqli  olaraq  (Almaniya  təyyarələri  Londonu  da  bombardman 
edirdilər)  Moskva  səmasında  aparılan  döyüşlərdə  Sovetlər  həmişə  hegemon 
olmuşlar.
18
 Məlumdur  ki,  faşist  ordusunun  Moskva  altında  darmadağın 
edilməsindən  sonra,  1944-cü  ilə  qədər  düşmən  təyyarələrinin  Moskvaya  uçuşları 
davam etmişdir. 
Moskvaya  faşist  təyyarələrinin  uçuşlarının  başlanmasından  az  sonra  Sovet 
hərbi hava qüvvələri Berlinə cavab zərbələrinə başlamaq haqqında göstəriş aldı və 
belə  ilk  uçuş  7  avqustda  (1941)  oldu.  Baltik  flotunun  2  eskadrilya  bombaatan 
                                                           
15
 Bakinskiy raboçiy. 2 dekabr 1966. 
16
 Klaus  Reynqardt.  Moskva  altında  dönüş.  Hitler  strategiyasının  1941-42-ci  ilin  qışında  iflası 
(Almancadan tərcümə). M. 1980. s.190-191. 
17
 “Terminal” - Podstam konfransının gizli kod adı idi. 
18
 “Barbarossa”dan “Terminal”a qədər Qərbdən baxış. M. 1988. s.50 
 

---