153
vaxtıdır*.
Həsənin bir pis xasiyyəti vardı ki, çox inadcıl* idi. Başına bir iş girdi-
mi, gərək hər nə cür olursa-olsun, yerinə yetirəydi. Buna görə də sözündən*
dönmədi:
– Məgər, – dedi, – quşların* hamısı birdən bala çıxarır?
Mən istər-istəməz razı oldum.
Səhər balaca heybələrimizi yumru daşlarla doldurduq*, zəmidə gizlənib
turacın oxumasını gözlədik. O, oxumağa başlayan kimi, biz yavaş-yavaş
səs gələn tərəfə süründük. Çox axtardıq*, bir şey tapa bilmədik. Birdən lap
ayağımızın altından* pırıltı ilə bir quş uçaraq* havaya qalxdı. Həsən hazır
saxladığı gödəkqollu sapandını tovlayıb atdı. Turac bir qədər havaya millənib,
sonra qurğuşun kimi yerə düşdü. Biz adam boyu qalxmış sünbülləri aralaya-
aralaya quş düşən yerə yüyürdük və gördük ki, o, kolun dibində bir ayağı
üstündə dayanıb ürkək nəzərləri* ilə ətrafına baxır. Bizi görən kimi gücünü
toplayıb havaya qalxdı. Biz arxasınca yüyürdük. [O, bir qədər uçduqdan*
sonra balaca böyürtkən koluna qondu.]
Necə bilirsiniz, uşaqlar turacı tuta biləcəklərmi, yoxsa o uçub canını qur-
ta racaqmı? Əhvalatı siz necə davam etdirərdiniz? Variantınızı təqdim edin.
Fikirləşdim* ki, yəqin, heyvan yaralı canını bizdən qurtarmaq* üçün
bu balaca kola pənah gətirdi. Ancaq* yaxınlaşdığımız zaman elə mənzərəyə
rast gəldik ki, mən onu heç vaxt unutmayacağam. Yumurtadan təzəcə çıxmış
kiçik bala anasına baxaraq* zəif səslə civildəyir və elə bil ki, deyirdi: “Ana,
bəs mənim üçün gətirdiyin yem hanı?” Yaralı turac isə tək ayağının üstündə
dayanıb ürkək nəzərləri ilə gah bizə, gah da balasına baxırdı.
“Yazıq quşcuğaz! Sən sınıq* ayağınla bu körpə balaya necə yem tapıb
gətirəcəksən? Bəs bu gecə o, nə yeyəcək?” – deyə düşünürdüm. [Bu mənzərə
yoldaşıma da təsir etmiş olmalıydı ki, qaşqabağını sallayıb başını buladı.]
– Yaxşı iş görmədik, – dedi.
Mən onu məzəmmət etdim:
– Axı sənə dedim ki, indi quşların* bala çıxaran vaxtıdır*.
[– Keçib, – deyə o, üzümə baxmadan kədərlə dilləndi.]
Heç nədən xəbəri olmayan körpə bala anasına baxıb hey civildəyirdi*.
– Bəs bunlar* necə olacaq*? – deyə Həsəndən* soruşdum.
– Aparaq* evə.
Körpə balanı və ananı üsulluca götürüb evə gətirdik. Onlar* üçün qəfəsdə
yer düzəltdik. Qabaqlarına* dən səpdik, su qoyduq*. Qoca nənəm sınıqçı* idi.
[O, quşun qıçını sarıdı.]
[O gecə Quruçay yenə də əvvəlki kimi şırıldayır, qurbağalar səslənirdi.]
Yaz gecəsi heç bir şey olmamış kimi, yenə də öz əfsanələrini söyləyirdi.
La kin evimizin arxasındakı zəmidən daha turac nəğməsi eşidilmirdi.
İlyas Əfəndiyev
Çap üçün deyil
154
SÞZLÖK
sapand – рогатка, пращ
millənmək – подняться ввысь
qurğuşun – свинец
peyda olmaq – появиться
üsulluca – осторожно
sınıqçı – костоправ
SЮZ EHTИYATI
quşu gözündən vurmaq – метко стрелять
pənah gətirmək – burada: приютиться
❶
Nitqinizi uyğun səs tonu ilə tənzimləyərək mətni oxuyun və hekayədən
çıxardığınız nəticə barəsində fikirlərinizi bir-birinizlə bölüşün.
❷
Müəllimin köməyi ilə aşağıdakı atalar sözlərinin mətnlə əlaqəsini izah
etməyə çalışın. Necə düşünürsünüz, bunların içərisində mətnin məzmunu ilə
səsləşməyəni varmı? Həmin atalar sözünü səsləndirin və fikrinizi əsaslandırın.
1) Sonrakı peşmançılıq fayda verməz. 2) Daldan atılan daş topuğa dəyər.
3) Əvvəl danışan bilsə ki, sonrakı nə danışacaq, heç danışmaz. 4) Zərərin
yarısından qayıtmaq da qazancdır. 5) Saqqalım yoxdur, sözüm keçmir.
6) Böyük sözünə qulaq asmayan xeyir tapmaz.
ATALAR SЮZЦ – AЬLIN GЮZЦ
❸
Necə düşünürsünüz, Həsənlə razılaşmaqla yoldaşı düzmü hərəkət etdi?
Əslində o nə etməli idi? Debata qoşulun və fikirlərinizi mətnə istinad etməklə
əsaslandırın. Nitqinizdə “məncə, fikrimcə, görünür, təəssüf ki, nəticədə, sözün
düzü” və s. kimi modal sözlərdən istifadə etməyə çalışın.
1) Yoldaşı Həsənlə razılaşmamalı idi.
2) Yoldaşı Həsənlə razılaşmaya bilməzdi.
❹
Mətn üzrə plan tərtib etməli olsanız, aşağıdakı variantlardan hansına
üstünlük verərdiniz? Bu variantlar bir-birindən nə ilə fərqlənir? Müzakirə edin
və fikrinizi açıqlayın.
I. 1) Bizim kəndin yaz axşamları gözəl olur.
2) Çox axtardıq, bir şey tapa bilmədik.
3) Biz də ovçu olmaq xəyalına düşmüşdük.
4) Bəs bunlar necə olacaq?
5) Quşların bala çıxaran vaxtıdır.
6) Mən onu heç vaxt unutmayacağam.
II. 1) Dostum Həsənin qərarı.
4) Yaralı turac.
2) Qayğıkeş ana.
5) Kəndimizin axşamları.
3) Yardım.
6) Peşmançılıq.
Çap üçün deyil
155
|
Hansı planda mətndəki ardıcıllıq pozulmuşdur? Fikrinizi əsaslandırın
və düzgün ardıcıllığı bərpa edin.
❺
Necə düşünürsünüz, Həsənin öz əməlindən peşman olduğunu söyləmək
olarmı? Müzakirə edin və fikirlərinizi mətndəki konkret faktlarla əsaslandırın.
|
Bəs siz bu uşaqların yerində olsaydınız, necə hərəkət edərdiniz?
Söylənən müxtəlif fikirlərə münasibət bildirməklə müzakirə edin.
❻
Mətndə kursivlə verilmiş sözlərin və ifadələrin kontekstə uyğun
mənalarını izah edin, sinonimlərini və antonimlərini səsləndirin.
❼
Mətndə altından xətt çəkilmiş sözləri məna növləri üzrə qruplaşdırın
və qrammatik mənasını izah edin. Onlardan bir neçəsini aid olduğu sözlərlə
birlikdə səsləndirin.
❽
Mətndə mötərizə içərisində verilmiş cümlələrdə “o”, “bu” əvəzlik lərin dən
sonra nə üçün vergül qoyulduğunun, yaxud qoyulmadığının səbəbini izah edin.
BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?
Modal sözlər cümlənin əvvəlində gəldikdə ondan sonra, ortada gəldikdə hər
iki tərəfdən, axırda gəldikdə isə ondan əvvəl vergül işarəsi qoyulur. Məsələn:
1) Məncə, bu il yaz gecikir. 2) Sabah, deyəsən, yağış yağacaq. 3) Onlar gecikirlər,
deyəsən. Sanki, elə bil guya -modal sözlərində vergül işarəsi qoyulmur.
❾
Mətndə qara şriftlə verilmiş sözləri qrammatik mənaları üzrə qrup-
laşdırıb ayrı-ayrı sütunlarda dəftərinizə yazın. Onların aralarındakı oxşar və
fərqli cəhətləri izah edin. Hər birinin qarşısında məna növünü qeyd etməyə
çalışın.
❿
Aşağıdakı cümlələrdə “da, də”-nin qrammatik mənasını izah etməyə
çalışın. Çətinlik çəkdikdə müəllimin köməyindən istifadə edin.
1) Alim də, şair də, dağda çoban da
Deyir mahnısını ana dilində (S.Vurğun). 2) Bu mənzərə yoldaşıma da təsir
etdi. 3) Atamgil Kirs meşələrində ovçuluq edirdilər. 4) Sən də vaxtında gəl çıx
da! 5) İldə qurban bir olar, sənə qurban gündə mən.
⓫
Mətndə yaşıl rənglə fərqləndirilmiş ifadənin mənasını necə başa
düşmək lazımdır? Fikrinizi söyləyin.
⓬
Cütlərlə işləyin. Hərəniz aşağıdakı birləşmələrdən birini müxtəlif
qrammatik formalarda cümlələrdə işlədin və tərcümə edin.
yaz axşamları, qalın meşələr, qəribə əfsanələr, turac nəğməsi, böyürtkən
kolu, adam boyu qalxmış sünbüllər, balaca heybələrimiz, yaşıl yamaclar,
maraqlı nağıllar, yoldaşım Həsən, pis xasiyyət, yazıq quşcuğaz
Çap üçün deyil
156
⓭
Aşağıdakı cümlələrdə işlənmiş köməkçi nitq hissələrini tapıb səsləndirin
və hər birinin qrammatik mənasını, dildə rolunu izah edin.
1) O, pul sahibinin halına da acıyırdı: düşünürdü ki, kim bilir, bəlkə, indi
ağlaya-ağlaya pulunu axtarır? 2) “Olmaya, İmran səni incidib?” – dedim.
3) Əlini cibinə salan kimi rəngi qaçdı, elə bil barmaqlarına ilan toxunmuşdu.
4) Doğrusu, ona birinci cavab verən elə balaca oğlan oldu. 5) O, İmrangilə də
gəldi, ancaq İmran evdə yox idi. 6) Deyəsən, Əlişir məni ələ salır. 7) Elə bu vaxt
Əlişir saraya girdi. 8) Əlişir, düzünü de, bu gecə bir yerdə od qalanmamışdı ki?
|
Yuxarıdakı cümlələrdə işlənmiş köməkçi nitq hissələrinin orfoqrafik
xüsusiyyətini və onlarda durğu işarələrindən istifadə qaydalarını faktlar
əsasında izah edin.
⓮
Müxtəlif quşların bala verməsi ilə əlaqədar araşdırma aparın və əldə et-
diyiniz maraqlı məlumatlar əsasında təqdimat hazırlayıb sinifdə yoldaşlarınıza
oxuyun. Zoologiya müəlliminizin köməyindən və internetin imkanlarından
istifadə edin.
⓯
Əgər mətn “Qoca nənəm quşun qıçını sarıdı” cümləsi ilə bitsə idi, siz
onu necə davam etdirərdiniz? Qruplara bölünün və öz variantınızı hazırlayıb,
təqdim edin. Cümlələrin düzgün əlaqələnməsinə və sonluğun orijinal olmasına
çalışın.
§ 42. ƏLLAMƏ
Azərbaycan xalq nağılı
Qədim zamanda Gəncə şəhərində bir oğlan yaşayırdı. Ağıllı və hazırcavab
olduğundan* hamı ona Əllamə deyərdi. Bir dəfə o, qala divarlarının* dibində
yoldaşları* ilə oynayırdı*. Başını qaldıranda uzaqdan* bir kəndlinin* onlara*
tərəf gəldiyini gördü. Kəndli eşşəyə minmişdi, qoltuğunda bir xoruz da var
idi.1
Kəndli paltarı geymiş qonşu öl kə nin
vəziri idi. Vəzir çox tədbirli və hazır-
cavab olduğu üçün padşah onu tez-tez
başqa ölkələrə danışığa göndərirdi. Vəzir
həmişə sual-cavabda qalib gəlir və o ye-
rin hökmdarından* yüz qızıl alıb geri
qayıdırdı. Bu dəfə padşah onu Gəncə
hökmdarının yanına göndərmişdi.2
Vəzir uşaqlara* yaxınlaşıb* dedi:
–
Ay
uşaqlar*, bir bura gəlin görüm!
Əllamə irəli keçib soruşdu:
Çap üçün deyil
157
– Nə buyurursan, əmi?
– De görüm, bu şəhərdəki böyükləri harada görmək olar?
– Gedək, mən sənə göstərim.
Onlar yola düşdülər. Bir qədər getmişdilər ki, Əllamə bir karvansaranın
qabağında dayandı.
– Bax, əmi, bizim şəhərdə böyüklər burada yaşayırlar*. Odur, özləri* də
orada durublar.
Vəzir Əllamənin göstərdiyi tərəfə baxanda üç-dörd dəvə görüb ucadan
güldü. 3
–
Ay
ağılsız uşaq, bu cür böyüklər yox
ey
, mən deyənlərin* uzun saqqalı*
olur, – deyə öz saqqalını* göstərdi.
– Başa düşdüm, gedək.
Onlar* gəlib bir həyətə çatdılar. 4
– Əmi, bizim şəhərdə bunlardan* uzun saqqallı* yoxdur.
Söz döyüşdürməyə gələn vəzir bərk acıqlandı*:
– Buna bax, bir qarış boyu ilə məni dolayır. Böyük deyəndə dəvə, saqqal
deyəndə keçi göstərir. Mən danışmağa adam axtarıram, bildin?
– Hə, siz adam axtarırsınız, adam mən, elə mənimlə danışın da.
Əlacı kəsilmiş vəzir:
– Adama bax, – dedi, – gör kimlə danışmaq* istəyir?! – Yaxşı, biz uzaq*
yerdən gəlib bərk acmışıq*. Bircə dinar da pulum var. Bu bircə dinara nə alım
ki, həm özüm, həm xoruzum, həm də eşşəyim ondan yeyə bilsin?
Əllamə gözlərini* qıyıb başını qaşıya-qaşıya cavab verdi:
– Gedək, əmi! Mən sizin üçünüzə də yaxşı bir şey alaram.
Yenə vəziri dalınca apardı. Onlar* böyük bir bazara gəldilər. Əllamə təpə
kimi qalanmış yemişlərdən* birini seçib vəzirə verdi:
– Buyurun, lap siz deyən şeydir. İçini özünüz yeyin, toxumlarını xoru-
zunuza verin, qabığını da atın eşşəyə. 5
Özünü hamıdan ağıllı hesab edən vəzir: “Bir şəhərin uşaqları* bu qədər
ağıllı olanda, gör böyükləri necə olar!” – fikirləşib* geri qayıtdı.
SÞZLÖK
dolamaq – burada: издеваться
dinar – денежная монета
söz döyüşdürmək – спорить
tədbirli – предусмотрительный
❶
Nitqinizi uyğun səs tonu ilə tənzimləyərək mətni rollar üzrə oxuyun və
mətndən çıxardığınız nəticəni müzakirə edin.
❷
Necə düşünürsünüz, mətndə cümlələr arasında əlaqənin pozulması
faktına yol verildiyini söyləmək olarmı? Fikrinizi əsaslandırmaq üçün mətndən
həmin hissəni tapıb oxuyun və uyğun bildiyiniz cümlələrlə əlaqəni bərpa edin.
Çap üçün deyil
158
❸
Qruplara bölünün və mətn üzrə suallar tərtib edib yazın. Sualları
müəllimin tövsiyə etdiyi qrupa ünvanlayın və cavablara münasibət bildirməklə
qiymətləndirmə aparın.
❹
Mətni səhnələşdirin.
❺
Necə düşünürsünüz, aşağıdakı cümlələrin mətndə işlədilməsi zəru ri-
dirmi? Bəs bu cümlələr mətndəki hansı rəqəmin yerində işlədilməlidir?
Əllamə keçib tövlənin qapısını açdı. Oradan beş-altı keçi çıxdı.
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
❻
Necə bilirsiniz, Əllamənin hansı hərəkəti vəziri güldürdü, hansı
hövsələdən çıxardı və hansı onu təəccübləndirdi? Həmin situasiyaları yadınıza
salın və münasibət bildirməklə öz sözlərinizlə danışın.
❼
Aşağıdakı aforizmləri oxuyun və yadda saxlayın. Onlarda işlənmiş
düzəltmə və mürəkkəb sözləri seçib səsləndirin, hansı nitq hissəsinə aid
olduğunu deyin. Sonra həmin sözlərin hansı nitq hissələrindən düzəldiyini
müəyyənləşdirin və düzəlmə yollarını izah edin.
HИKMЯT XЯZИNЯSИNDЯN
1) Ağıllı adamla dost ol, söhbət aç,
Namərddən uzaq ol gündə min ağac. Ömər Xəyyam
2) Ağıllı adamlar uzaqgörən olurlar. Fridrix Şiller
3) Ağıl gücə çevrilər, güc ağıla çevrilə bilməz. Əbu Turxan
4) Fikirləri yox, fikirləşməyi öyrənmək lazımdır. İmmanuel Kant
5) Qaranlığı günahlandırmaqdansa, bir şam yandır. Konfutsi
|
Aforizmlərdə altından xətt çəkilmiş sözlərdən biri feil olmaq şərti ilə
eyniköklü sözlər düzəldib yazın, sonra onları söz birləşmələri və cümlələrdə
işlədin.
❽
Mətndə altından xətt çəkilmiş sözlər arasındakı ümumi cəhət nədən
ibarətdir? İzah edin və fikirlərinizi əsaslandırın.
❾
Mətndə çoxlu ədat işlənmişdir. Onları seçib səsləndirin, əlavə misal-
larla məna çalarlarını izah etməyə çalışın.
|
Mətndən qoşma və bağlayıcılara aid nümunələr tapıb deyin, nə
bildirdiklərini cümlələrdə işlətməklə izah edin.
❿
Mətndə qırmızı rəngdə verilmiş sözlərin qrammatik mənasını izah edə
bilərsinizmi? Fikrinizi bildirin və səbəbini izah edin.
Çap üçün deyil
159
⓫
Necə bilirsiniz, mətndə kursivlə verilmiş söz müxtəlif məqamlarda
aşağıdakı variantların hamısına sinonim kimi işlədilə bilərmi? Bəs variant-
lardan hansı burada daha çox yerinə düşür?
A) çox kiçik B) bapbalaca C) balaca D) xırda E) kiçik
⓬
Mətndən sifət, say və əvəzliklərə aid nümunələr seçib ayrı-ayrı sütun-
larda yazın, hər birinin quruluşca növünü qarşısında qeyd edin və qrammatik
mənasını izah edin.
BUNLARI BÈLÈRSÈNÈZMÈ?
Nitqdə hiss və həyəcan bildirmək üçün istifadə edilən sözlərə nida deyilir.
Nidalar sevinc, şadlıq, ağrı, alqış, təəccüb, kədər, qorxu, çağırış, nifrət,
narahatlıq və s. kimi mənalar ifadə edir: Məsələn: 1) Bəh-bəh, nə gözəl
güllərdir! 2) Ay aman, nə qaranlıq gecədir! 3) Ay uşaqlar, bir bura gəlin görüm!
cümlələrindən birincisində işlənmiş nida sevinc, ikincisində qorxu, üçüncüsündə
isə çağırış mənası bildirir.
Azərbaycan dilində ən çox işlənən nidalar aşağıdakılardır: ay can-ay can, bəh-
bəh, paho, ura, ay aman, of, uf, ax, ay dad, ey, ay, hey, a, ah, vay, bıy, tfu, xox, bah,
xa-xa-xa, eh, oxay, ehey, bay, ey vay, vay-vay, ay-hay, boy, can ey, heyhat və s.
⓭
Aşağıdakı atalar sözlərində buraxılmış sözləri yerinə qoyub oxuyun.
1) Ağıllı bildiyin söyləməz, – söylədiyin bilməz. 2) Ağıllı – nadan dost-
dan yaxşıdır. 3) – düşməndən qorxma, dəli dostdan qorx. 4) Ağıllı gördüyünü,
ağılsız – söylər. 5) Ağıllı olan – aldanar. 6) Ağıl yaşda olmaz, – olar.
Köməkçi:
düşmən, ağıllı, dəli, eşitdiyini, bir dəfə, başda
⓮
Aşağıdakı birləşmələri tərcümə edin və cümlələrdə işlədin.
другие страны, Гянджинский повелитель, перед каравансарай,
громко смеялся, длинная борода, большой базар, крепостные стены, один
крестьянин
⓯
Mətndə qara şriftlə verilmiş sözləri aşağıdakı sütunlara uyğun olaraq
qruplaşdırıb köçürün. Sonra həmin sözləri mənalı hissələrinə ayırıb yazın.
Yalnız hal şəkilçili sözlər Mənsubiyyət şəkilçili sözlər
⓰
Aşağıdakı cümlələri oxuyun və nidaları seçib nə bildirdiyini izah edin.
1) Aa, günorta oldu ki!... 2) Ah! – deyə ana fəğan etdi. 3) Ay-hay, – dedi.
– Bu ilxının yiyəsi ölüb ki, hər yoldan ötən bir at aparsın?! 4) Eh, getmir-
sən, getmə, onda mən getdim!... 5) – Bıy, ay Namiq, nə qəşəngləşmisən?!
6) – Ayə, yoxsa sən qaçaq* Kərəmsən?! – deyə ilxıçı sevincək və heyrətlə
soruşdu. 7) Eh, sən hara, mən hara? – dedi. 8) Gül açanda yaz olur, bəh-bəh-bəh!
9) Of, başım nə yaman ağrıyır, allah!
Çap üçün deyil
MüNDƏRİCAT
§ 1. Dostum ............................................................................................ 5
§ 2. Gözəl təşəbbüs ................................................................................. 8
§ 3. Saqqallı uşaq. I hissə .................................................................... 12
§ 4. Saqqallı uşaq. II hissə ................................................................... 16
§ 5. Burada nə var ki? .......................................................................... 20
§ 6. Səhərin keşikçiləri ......................................................................... 25
§ 7. İnşa ................................................................................................ 29
§ 8. Maraqlı görüş ................................................................................ 33
§ 9. Zəncinin arzuları ............................................................................ 38
§ 10. Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu. I hissə ...................................... 42
§ 11. Qazılıq qoca oğlu Yeynək boyu. II hissə ..................................... 4
§ 12. Azərbaycan .................................................................................. 51
§ 13. Hüseynqulu xan ........................................................................... 54
§ 14. Bayrağımız .................................................................................. 58
§ 15. Doğrudan da, fizikdir ... ............................................................... 60
§ 16. Yox, montyor gəlməyəcək ........................................................... 64
§ 17. Rezin elektriki keçirmir ............................................................... 67
§ 18. Köməkçi ...................................................................................... 70
§ 19. Qızıl payız ................................................................................... 74
§ 20. İlk qabar ....................................................................................... 77
§ 21. Dinə bilmədi ................................................................................ 82
§ 22. Saat .............................................................................................. 85
§ 23. Ağa Musa Nağıyev ...................................................................... 89
§ 24. Xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev ........................................ 93
§ 25. Sizinlə işləyəcəyəm... ................................................................. 96
§ 26. Sərv ağacı .................................................................................... 99
§ 27. Ayların düzümü .......................................................................... 103
§ 28. Qırmızı giləli budaqlar ............................................................ 106
§ 29. Koroğluynan Dəli Həsən. I hissə ............................................... 109
§ 30. Koroğluynan Dəli Həsən. II hissə .............................................. 113
§ 31. Fətəli xanın beşiyi. I hissə ....................................................... 118
§ 32. Fətəli xanın beşiyi. II hissə ..................................................... 122
§ 33. Zirvə üstə ................................................................................... 125
§ 34. Qoçaqlar həmişə ürəkli olur!.. ............................................... 128
§ 35. Qələbənin sirri. (rəvayət) ......................................................... 132
§ 36. Mənim dilim ..............................................................................135
§ 37. İki dost qaçırdı ......................................................................... 138
§ 38. Tamaşa baş tutmadı .................................................................. 142
§ 39. İki ana ....................................................................................... 145
§ 40. Novruz yeni gün deməkdir ...................................................... 148
§ 41. Zəmidə bir turac səslənirdi... ................................................... 152
§ 42. Əllamə ........................................................................................156
7
Çap üçün deyil
Dostları ilə paylaş: |