Азярбайъан милли елмляр академийасы а
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
108 xanlığının daxili işinə müdaxiləsi daha əvvəl başlamışdı. Rus komandanlığı Eçmiədzində katolikos taxt-tacı uğrunda gedən mübarizəni bəhanə edərək Məhəmməd xana təzyiq göstərirdi. İrəvan xanlığına müdaxilədə rus ko- mandanlığının əlində bəhanə olan bu hadisəni ətraflı təsvir etmək istərdik. Belə ki, 1801-ci ilin martında Eçmiədzin katolikosu Arqutinski Tiflisdə vəfat etdi. Katolikos vəzifəsinin boş qalmasından istifadə edən arxiyepiskop Davıd İrəvan xanına çoxlu hədiyyə verərək onun köməyi ilə 1801-ci il apre- lin 28- də bu vəzifəyə seçildi. Onun namizədliyini dəstəkləyən Məhəmməd xan, hətta Davidin təhlükəsizliyi üçün Eyvaz Sultanın rəhbərliyi altında Eçmiədzində bir dəstə qoşun da yerləşdirmişdi (343,622). Lakin erməni za- dəganları buna etiraz edərək, İstambulda yerləşən erməni kilsəsinin arx- iyepiskopu Danili katolikos seçdilər. Vəzifəsini icra etmək üçün Danil Bəyazidə gəldi. Lakin İrəvan xanı ilə normal qonşuluq münasibətində olan Bəyazid hakimi Mahmud paşa onu həbs edərək Məhəmməd xana təhvil ver- di. Xan onu Eçmiədzinə Davıdın yanına göndərdi. Danil isə burada rəqibi tərəfindən dustaq edildi (99,605; 410,15-18; 415,114-115; 144,114). Ermənilər Rusiyanın diqqətini İrəvan xanlığına cəlb etmək üçün Davıdlə Danil arasında katolikos vəzifəsi uğrunda baş verən mübarizədən məharətlə istifadə etməyə başladılar. Onlar çar I Aleksandrın diqqətini də bu məsələyə yönəldə bilmişdilər. Ermənilərin qızışdırıcı fəaliyyəti haqqında Nasir Nəcmi «Abbas Mirzə» əsərində dolğun bir şərh vermişdi. O, yazır: « Müharibə odunu qızışdırmaq üçün böyük, əsaslı bir səbəb olmuşdu. Bu əyalətdə (Azərbaycanda-E.Q.) yaşayan bəzi ermənilər mənafeyinin rusların mənafeyi ilə uyğun olduğunu düşünərək cürbəcür təşəbbüslərə başlamış, çarları, saray xadimlərini ələ almaq, həvəsləndirmək, hər cür vasitələr təşkil etməklə rus çarlarının nəzər diqqətini bu yerə cəlb etmişlər. Bəzən də müsəlmanlara qarşı kin, düşmənçilik münasibəti bəslədiklərinə görə onlar rusların burada müdaxiləsinə imkan yaratmağa və rusların köməyilə intiqam alaraq müsəlmanları hər sahədən, xüsusən iqtisadi və ticarət sahəsindən kənar etməyə səy etmişlər» (47,22). David-Danil arasında gedən mübarizə belə hadisə idi. Onlar Davıdı yalançı katolikos adlandıraraq kömək üçün Rusiyaya müraciət etdilər. İrəvan xanlığının daxili işlərinə qarışmaq üçün belə imkanın ələ düşməsindən istifadə edən Rusiya bu hadisədən yararlan mağa çalışdı. Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı hərbi dairələri Məhəmməd xana təzyiq göstərmək üçün bu məsələni Danilin xeyrinə həll etməyi ondan tələb etməyə başladılar. Baş komandan K.F.Knorrinq Məhəmməd xana məktub yazaraq Danili katolikos vəzifəsinə təyin etmək üçün yardım göstərməsini tələb etmişdi. O, yazırdı ki, əgər xan Danili katol- ikos kimi tanısa, Rusiya hökumətinə sadiqliyini sübut etmiş olardı. 109 Məhəmməd xan Rusiya ilə münasibətləri kəskinləşdirməmək üçün öz növbəsində baş komandana yazırdı ki, «O, Rusiyaya sadiqdir. Rusların on- dan hər iki arxiyepiskopun patriarx (katolikos-E.Q.) vəzifəsinə təyin edilməsi üçün xahiş etmələri onu təəccübləndirir». Xan rus qoşunlarının sabiq baş komandanı Kovalenskinin Davıdın xeyrinə yazdığı bir neçə məktubu fakt kimi göstərmişdi (144,115). Hətta bu məsələ ilə bağlı çar I Aleksandr (1801-1825) 1802-ci il mayın 13-də İrəvan xanına xüsusi fərman göndərmişdi. Həmin fərmanda göstərilirdi ki, Danil erməni xalqının arzusu ilə seçildiyinə görə, Məhəmməd xan onun katolikos vəzifəsinə keçməsinə kömək etməlidir. Fərmanda Danilin katolikos təyin edilməsində sultanın da razı olduğu göstərilmişdi (326,93-94). Bundan əlavə baş komandan general- leytenant K.F.Knorrinqin göstərişi ilə İ.Qençaurov 1802-ci il sentyabrın 21- də İrəvana gəlmişdi. Sentyabrın 28-də Məhəmməd xanın qəbulunda olan elçi onu Danilin namizədliyini dəstəkləməyi inandırmağa çalışsa da, xan Davidin qanunla seçildiyini qeyd edərək, onu dəstəklədiyini bildirmişdi (343,621-622) P.D.Sisianov rus qoşunlarının baş komandanı təyin edildikdən sonra bu məsələdə İrəvan xanlığına təzyiqi daha da gücləndirdi. Ona verilən təlimata görə, «baş komandan Danilin tərəfdarları ilə patriarx Davıdın tərəfdarları arasında olan rəqabəti bütün vəziyyətlərdə yerindəcə tədqiq etməli» idi (144,120). Vəzifəsinə yenicə başlayan P.D.Sisianov 1803-cü il fevralın 6-da Məhəmməd xana məktub göndərdi. Məktubda yazırdı ki, « Mən bu şəhərə (Tiflisə-E.Q.) Gürcüstanın baş komandanı vəzifəsində gəldiyimi siz alihəzrətə bildirməyi özümə borc hesab edirəm, sizi möhkəm və səmimi dostluğa çağırıram. Əsasən, sizin xeyrinizə olan böyük Rusiyanın təbəəliyinə keçməlisiniz. Bunun üçün birinci sübutunuz, mənim sizə yol- ladığım, mərhəmətli Rusiya imperiyasının böyük kansleri qraf Voronsovun böyük Rusiya və böyük sultan tərəfindən təsdiq edilən bütün ermənilərin patriarxı (katolikos-E.Q.) Danil haqqında yazdığı fərmanını dəqiq icra etməlisiniz» (248,609). Danil həbsdə olarkən P.D.Sisianov Məhəmməd xana təzyiqi daha da gücləndirdi. O, çara yazdığı məktubda bildirirdi ki, « Mən o saat, öz adımdan İrəvan xanına əlavə bildiriş göndərərək tələb etdim ki, patriarx (katolikos-E.Q.) Danili azad etsin. Əlavə etdim ki, belə bir ədəbsiz hərəkəti şifahi və məktubla deyil, işdə əməl etsin, əks halda inadına g örə peşman olacaqdır» (410,18; 144,120). Rus komandanlığı ilə münasi- bətləri gərginləşdirməmək üçün Məhəmməd xan Danilin azad buraxılması üçün Davıdə xüsusi göstəriş verdi. Lakin Danil yenə də katolikos təyin edilmir və İrəvan xanının nəzarəti altında yaşayır (410,19; 144, 120). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|