Азярбайъан милли елмляр академийасы игтисадиййат институту
Yüklə 2,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
177 dəfəyə yaxın yüksələrək, 304 milyon manata çatmışdır (38). Ölkədə əksər bank və maliyyə-kredit təş-kilatlarının xidmətləri əsasən Bakı şəhərində təmərküzləşmişdir. Paytaxt xaricindəki ərazilərdə maliyyə xidmətləri daha zəif təşkil olunmuşdur, bu amil də regionlarda fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətinə öz təsirini göstərir. Eyni zamanda bank, girov, ipo- teka qanunvericiliyində mövcud olan çatışmazlıqlarda yerli təsərrüfat subyektlərinin bank xidmətindən lazımınca bəhrələn- məsinə imkan yaratmır. Ölkənin fond bazarının səmərəli və məqsədəuyğun inkişafı istiqamətində Dövlət Qiymətli Kağızlar Komitəsi (DQKK) tərə- findən mütəmadi olaraq tədbirlər həyata keçirilsə də, bu sahədə tam müsbət nailiyyətlərin əldə olunması üçün aşağıdakı tədbir- lərin təmin edilməsi xüsusi zərurətdən irəli gəlir: iqtisadiyyatın real sektoruna portfel investisiyaların cəlb edilməsi ilə bağlı zə- ruri şəraitin yaradılması; fond bazarının potensial daxili və xari- ci investorların vəsaitlərinin və əmanətlərinin səfərbər edilməsi üzrə effektiv mexanizmə çevrilməsi; qiymətli kağızlara olan tələbatın və ona uyğun olan təklifin formalaşması üçün şəraitin yaradılması; emitentlər tərəfindən investorların qanuni hüquqla- rının (xüsusilə qiymətli kağızlar və qiymətli kağızlar üzrə gəlir- lərinin vaxtı-vaxtında ödənilməsi) müdafiəsi; korporativ idarə- etmə və məlumatın açıqlanması normalarına riayət edilməsinin təmin edilməsi yolu ilə qiymətli kağızlara olan tələbatın stimul- laşdırılması və dəstəklənməsi; vəsaitlərin cəlb edilməsi üçün tə- sərrüfat subyektlərini fond bazarından istifadə etməyə stimul- laşdıran mexanizmlərin tətbiq edilməsi; fond bazarında qanun- vericiliyə riayət olunmasına qeyri-dövlət nəzarəti sisteminin (özünü tənzimləyən təşkilatların) formalaşdırılması. Bakı Fond Birjasında (BFB) yerləşdirilən maliyyə alətləri öz tərkibinə və mahiyyət xüsusiyyətlərinə görə fərqlənməkdədir. Belə ki, 2001-ci ildə birjada yerləşdirilmiş Dövlət Qısamüd- dətli İstiqraz Vərəqələrinin (DQİV) ümumi həcmi 94 milyon manat təşkil etdiyi halda, bu göstərici 2009-cu ildə 13,2 milyard 178 manata çatmaqla, onun həcmi kəskin şəkildə artmışdır. Təsər- rüfat subyektlərinin və kommersiya təşkilatlarının korporativ istiqrazlarının və səhmlərinin həcmi isə müvafiq dövr ərzində DQİV ilə müqayisədə iki dəfə az artımı ilə müşahidə edilmişdir (6,6 milyard manat) (29, 37). Mövcud vəziyyət bir daha göstərir ki, fond bazarında dövlət sektorunun fəaliyyəti (Maliyyə Nazir- liyi və s.) daha da genişliyi ilə fərqlənməkdədir. Beynəlxalq təc- rübədə isə fond bazarlarında dövlət və özəl subyektlərin, qu- rumların qiymətli kağızları ciddi rəqabət obyektinə çevrilir. Təbii ki, müvafiq inkişaf meyli iqtisadi nəzəriyyədə və real təc- rübədə olduğu kimi dövlətin fond bazarında maliyyə resurs- larının çox hissəsini cəlb etməsi ilə nəticələnir. Digər sektor- ların, xüsusən də sənaye və istehsal sahələrinin kəskin ehtiyacı olduğu əlverişli investisiya və maliyyə mənbələrindən məhrum olmaq təhlükəsi isə artır. Təsərrüfat subyektlərinin və kommer- siya təşkilatlarının korporativ istiqrazlarının və səhmlərinin tər- kibində əsas üstünlük bank, sığorta və digər bu yönümlü sub- yektlərə məxsusdur (70%). Sənaye və istehsal sahələrinə aid (xüsusən də yerli) təsərrüfat subyektlərinin qiymətli kağızlarının fond bazarında yerləşdirilməsi və dövriyyəsi öz yüksək fəallığı ilə nəzərə çarpmır. Belə ki, fond bazarının fəaliyyətə başladığı gündən hazıradək müvafiq təsərrüfat subyektlərinin faizsiz kredit və problemsiz əlavə maliyyə, investisiya resurslarını cəlb etmək üçün əsas mənbə sayılan bu bazarda onların gözlədiyi nəticələr əldə edilməmişdir. Belə vəziyyət həm həmin təsər- rüfatların qiymətli kağızlarının cəlbediciliyinin zəif olması, həm də fond bazarının struktur inkişafının müasir tələblər baxımın- dan geri qalması ilə bağlıdır. Fiziki və hüquqi şəxslərin, o cümlədən, əhalinin qiymətli kağızlar bazarında baş verən proseslərə marağının yaranması və daxili investisiya resurslarının, xüsusilə də əhalinin sərbəst vəsaitlərinin qiymətli kağızlar bazarının alətlərində akkumul- yasiyasına üstünlük verməsi əhəmiyyətli bir haldır. Bu meylin daha da stimullaşdırılması və genişləndirilməsi fond bazarının 179 əsas investisiya təminatçısına çevrilməsinə yeni imkanlar yarada bilər. Lakin, ölkənin fond bazarında bu istiqamətdə baş verən əməliyyatlarda ciddi irəliləyişlər müşahidə edilməmişdir. Fond bazarının formalaşması və inkişafı üçün zəruri olan bir sıra amillərin kifayət qədər təşəkkül tapmaması, bu bazarın zəif şəkildə qalmasını şərtləndirir. Müvafiq amilləri aşağıdakı kimi sistemləşdirmək məqsədəuyğundur: * Fond bazarının inkişafı təsərrüfat subyektlərinin, müəs- sisələrin və dövlətin maliyyələşmə mənbələrini necə axtarmaları ilə şərtlənir. Bu bazarda maliyyə mənbəyi axtaran subyekt nəzəri və praktik cəhətdən ilk növbədə özünün yüksək gəlirliliyini, perspektivliyini cəmiyyətə aşkar etməklə məqsədinə nail ola bilər. Amma Azərbaycan reallığında bu amil sanki öz aydın ifa- dəsini tapmır. Yüksək gəlirliliyini göstərməyin arxasında leqal fəaliyyət, vergi ödəmələri durur. Bu isə ümumi şəkildə çox vaxt təsərrüfat subyektinə, müəssisəyə “sərf” etmir. * Neft sektoruna yönələn külli miqdarda xarici investi- siyalar və xarici borcların aşağı səviyyəsi fond bazarının forma- laşmasının zərurətlərindən biri olan xarici maliyyələşmə prob- lemini nisbətən arxa plana çəkir. Dövlətin ekspansionist büdcə siyasətini kifayət qədər aparmaması və eyni zamanda Mərkəzi Bank hesabına maliyyələşmə imkanı qiymətli kağızlar bazarına olan ehtiyacı azaldır. Dövlət müəssisələri özəlləşdirərkən blok satışdan əlavə hissə satışı da nəzərdən keçirilə və bu mümkün qədər fond baza- rı vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Azərbaycan praktikasında qəri- bə hal onunla bağlıdır ki, burada inkişaf etmiş müvafiq iqtisadi nəzəriyyələri, mütərəqqi təcrübəni tətbiq etmək çətindir. Belə ki, təsərrüfat subyektinin fəaliyyəti haqında məlumatları əldəetmə imkanları daha çevik şəkildə təşkil olunmalıdır. Çünki, belə subyektlər şəffaflığın əhəmiyyətini anlayır, şəffaf olmasalar fəa- liyyətlərini genişləndirə bilməyəcəklərini də qəbul edirlər. Məhz bu baxımdan təsərrüfat subyektinə sərmayə qoyan şəxs, investor bu subyekt ilə bağlı hər cür məlumata malik olmaq istəyirsə, Yüklə 2,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|