Азярбайъан милли елмляр академийасы

Könül  Nəhmətova   
 
 
90 
ġəms  Təbrizi,  ġərəfəddin  Rami  və  baĢqaları.  Göründüyü  kimi, 
təzkirə  XIII-XIV  əsrlər  Azərbaycan  ədəbi-bədii,  ictimai-siyasi 
fikrinin  bir  sıra  görkəmli  nümayəndələri,  onların  əsərləri  və  eyni 
zamanda  onlar  haqqında  bilgilər  verən  qiymətli  məxəzləri  əhatə 
etdiyindən bioqrafik-biblioqrafik lüğət kimi də qiymətlidir. 
XV  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatında  Bədr  ġirvani,  Katibi, 
Həqiqi, KiĢvəri, Həbibi, Qasim Ənvar, Hamidi, Marağalı ƏĢrəf və 
baĢqaları səmərəli fəaliyyət göstərmiĢlər. Bu dövrdən Azərbaycan 
ədəbiyyatı,  əsasən,  milli  dildə  inkiĢaf  etməyə  baĢlayır.  Güney 
Azərbaycanda  Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin Azərbaycan 
türkcəsinə  xüsüsi  əhəmiyyət  vermələri,  Səfəvilər  dövlətinin  bu 
dildən  dövlət  dili  kimi  istifadə  etməsi  Azərbaycan  dilinin  ədəbi-
bədii dil olaraq sürətlə inkiĢaf etməsinə imkan yaradır. XV əsrdə, 
əsasən  ,ġirvanĢahlar  və  Təbriz  saraylarında  mərkəzləĢən  Ģeir  isə 
yenə  də  fars  dilində  yaranırdı.  ġirvan  saraylarında  yaĢayan  Bədr 
ġirvani və Katibi ġirvanĢah hökmdarlarının mədhinə həsr edilmiĢ 
qəsidələr  yazırdılar.  ġahcahan  (1436-1468)  özü  də  fars  dilində 
Həqiqi  təxəllüsü  ilə  Ģeirlər  yazır,  əsərlərini  farsca  yaradan 
sənətkarlara sarayında hörmət göstərirdi. 
XV-XVI  əsrlərdə  bir  çox  Azərbaycan  Ģair,  rəssam  və 
alimlərinin Türkiyəyə köçdüyünü görürük. Bunların bir hissəsi öz 
ölkəsində vaĢ verən siyasi hadisələrlə razılaĢa bilmədiklərindən öz 
vətənlərini tərk edir, bir hissəsi isə Türkiyə dövləti Azərbaycanın 
mühüm mədəni mərkəzlərini müvəqqəti iĢğal etdiyi zaman zorla 
köçməyə  məcbur edilirdi. XV  əsrdə Hamidi,  HaĢimi, XVI  əsrdə 
Süruri, ġahi, Bidari, Səhabi, Pənahi, Hafiz, Xəlifə, Xəzani (Əsiri), 
Həsiri,  Mir  Qədri  kimi  Ģairlərin  Türkiyəyə  köçüb,  yaradıcılıqla-
rının müəyyən hissəsini orada davam etdirdiklərini görürük. 
Hələ XV əsrdə özbək Ģairi ƏliĢir Nəvainin (1441-1503) baĢ-
çılıq  etdiyi  ədəbi  məktəbin  Ģöhrəti  Yaxın  ġərqdə  yayıldığı  bir 
zamanda  Azərbaycan  Ģairlərinin  müəyyən  hissəsi  Herat  Ģəhərinə 
köçmüĢdü. Lakin XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin təĢəkkülü ilə əla-
qədar  olaraq  Azərbaycan  mədəniyyətinin  Təbriz  ətrafında  mər-
kəzləĢməsi nəticəsində Herat Ģəhərində  yaĢayan, öz istedadlarına 

---

Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 
 
 
91 
görə Hüseyn Bayqara və ƏliĢir Nəvai məclislərində təqdir olunan 
bir  çox  Ģairlər  vətənlərinə  dönür,  Təbrizdə  və  baĢqa  Ģəhərlərdə 
yaĢayıb  yaradırlar.  Bu  Ģairlərin  Nəvai  irsindən,  özbək 
mədəniyyətinin  müvəffəqiyyətlərindən  istifadə  etmələri  türk 
dilindən  cığatay  Ģivəsinin  Azərbaycan  ədəbiyyatında  geniĢ 
yayılmasına  səbəb  olmuĢdu.  Əsrin  birinci  yarısında  Azərbaycan 
türkcəsində yaranan poeziya Füzuli ilə ġərq və dünya Ģeirinin ən 
yüksək poetik əsərləri səviyyəsinə çatdırılır [5. 293-300]. 
XV-XVI  əsrlər  ədəbi-estetik  fikrin  inkiĢaf  tarixini  izləmək 
üçün  də  məxəzlərlə  zəngindir.  ƏliĢir  Nəvainin  «Məcalisün-
nəfais»,  Sami  Sam  Mirzənin  «Töhfeyi-Sami»,  Sadiqi  Kitabdarın 
«Məcməül-xəvas»,  Əhdi  Bağdadinin  «GülĢənüĢ-Ģüəra»,  Tağı 
KaĢaninin  «Xülasətül-əĢar»,  Əmin  Əhməd  Razinin  «Həft  iqlim» 
və  s.  təzkirələr  XV-XVI  əsrlər  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixinin 
öyrənilməsində ən çox istinad olunan mənbələrdir. Bu təzkirələrin 
«DaniĢməndani-Azərbaycan»  əsərinin  yazılmasında  da  əhəmiy-
yətli rol oynadığını görürük. 
Təzkirənin əhatə etdiyi XV-XVI əsrlər Ģairləri aĢağıdakılar-
dır: ġah Ġsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Həbibi, Həqiqi, Həqiri, 
Bədr ġirvani, Katibi, Rəhməti Təbrizi, Əhdi Bakuvi, Abdulla Qazi 
Xoylu, Abdulla ġeyx ġəbüstərizadə, Bəzmi Ərdəbili, Vaqif Molla 
Nəsrulla  Xalxali,  Vəhidi  Təbrizi,  DərviĢ  ƏĢrəf,  Əhdi  ġirvani, 
Əbülqasım  Üskülü,  Ziyai  GülĢəni,  Məsud  Kəmaləddin  ġirvani, 
Sadiq  Ordubadi,  Sadiqi  ƏfĢar,  Sami  Sam  Mirzə,  Səfai  Təbrizi, 
Səhvi,  Fəzli,  Fəzli  ġəbüstəri,  Xari  və  b.  Təzkirədə  ġah  Ġsmayıl 
Xətainin  qısa  tərcümeyi-halı  və  yaradıcılığı  verilmiĢdir.  Müəllif 
Ģairin  əsərlərinin  adını  çəkməklə  «X  (XVI)  əsrin  söz 
ustalarındandır. Ġsmayıl təxəllüsü ilə fars və türk dillərində Ģeir de-
yərdi. Onun divanı və «Dəhnamə», «Behcətül-əhrar», «Nəsihətna-
mə», «Mənaqibül-Əhrar» adlı əsərləri vardır» [88. 366] kimi mə-
lumatlarla  kifayətlənmiĢdir.  Təzkirədə  Ģairin  farsca  Ģeirindən  bir 
parça  nümunə  də  verilmiĢdir.  Odur  ki,  görkəmli  ədəbiyyatĢünas 
Salman Mümtaz da bütövlükdə o dövr təzkirəçilərinin ġah Ġsmayıl 
Xətai yaradıcılığına belə münasibətini ürək yanğısı ilə qarĢılayırdı: 

---

Könül  Nəhmətova   
 
 
92 
Bizim  ġah  Xətaini  bir  anadək  yad  və  biganə  zənn  etməmiz  tə-
biidir.  Çünki  Xətai  haqqında  məlumatı  bu  çağa  kimi  biganə 
mənbələrdən  və  yabançı  məxəzlərdən  alırıq.  «Özgələrdən  nə 
umalım,  ġah  Xətainin  öz  oğlu  olan  Sam  MĠrzə  «Töhfeyi-Sami» 
adlı  yazdığı  təzkirəsində  öz  atası  ġah  Xətainin  tərcümeyi-halını, 
yəni  bir  türk  hökmdarının,  bir  türk  Ģairinin  tərcümeyi-halını  və 
Ģeirlərini yazarkən ən mütəəssib bir fars kimi düĢünmüĢ və ya da 
bir əcnəbi mühərrir kimi də qələm yürütmüĢdür» [67. 301]. 
Salman Mümtaz daha sonra yazırdı: «XII əsr hicrinin əvvəl-
lərində yaĢamıĢ Lütfəli bəy Azərdən də zikr etmədən keçməyəcə-
yəm. Bu türk oğlu türk olan Azər kəndi «AtəĢkədə»sinə nümunə 
üçün də olsa, bir türk Ģeiri yazmadığı kimi ġah Xətaini də bir fars 
Ģairi simasında meydana  çıxartmııĢdır» [67. 302].  M.Tərbiyət də 
təzkirələrin bu laqeydliyini təkrarlayaraq Xətainin yaradıcılığının 
türkdilli  ədəbiyyat  tarixindəki  yerini  və  əhəmiyyətini  qiymətlən-
dirməmiĢdir. ġah Ġsmayıl Xətai yaradıcılığını tədqiq edən Əzizağa 
Məmmədov Tərbiyətin Ģair haqqında bütün keçmiĢ təzkirəçilərin 
söylədiklərini yalnız cəmləĢdirə bildiyini deyir [56. 53]. 
Təzkirədə anadilli poeziyanın inkiĢafında mühüm rol oyna-
mıĢ, Həbibi və Xətai kimi sənətkarlarla yanaĢı böyük Füzulinin ən 
ləyaqətli  sələflərindən  olmuĢ  KiĢvəri  haqqında  yalnız  bu  cümlə 
qeyd olunmuĢdur: «KiĢvəri Nemətulla Dilqami - fars və türk dillə-
rində Ģeirlərdən ibarət divanı vardır» [88. 184]. 
Həbibi  haqqındakı  məlumatlar  isə  olduğu  kimi  «Töhfəyi-
Sami» təzkirəsindən götürülmüĢdür. Məlumatlar isə ondan ibarət-
dir  ki,  «Həbibi  Azərbaycanın  Göyçay  mahalında  olan  BərgüĢad 
qəsəbəsindəndir. O, əvvəllər Sultan Yaqubun, sonra isə ġah Ġsma-
yılın  yanında  xidmət  etmiĢdir.  ġah  Ġsmayıl  ona  «MəliküĢ-Ģüəra» 
adını vermiĢ və zarafatla onu «Gürzəddin» adı ilə çağırırdı». Bu-
nun  ardınca  isə  Həbibi  haqqında  məĢhur  rəvayət  əlavə  olunur. 
Bəhsin  sonunda  Həbibinin  bir  bənd  türkcə  aĢağıdakı  Ģeiri  veril-
miĢdir: 
 

---