Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
21
dövrünün hakimi Sultan Hüseyn Bayqaraya və ƏliĢir Nəvaiyə
ithaf etmiĢdir. Ölümü h.q. 896 (1490-91) - ci ildən az sonra h.q.
900 (1494-95) - ci ildədir»
*
.
«TəzkürətüĢ-Ģüəra» əsərinin ilk səhifəsi Allahın və peyğəm-
bərin tərifi ilə baĢlanır. Sonra müəllif özünün Ģeir və poeziya haq-
qında olan fikirlərini, əsərin yazılma səbəbini və təzkirədəki Ģəxs-
lərin fohristini (siyahısını) verir. DövlətĢah təzkirədə özündən əvv-
əl yaĢamıĢ ġeyx Əttarın «Təzkirətül-övliya» əsərini yada salaraq
bildirir ki, «ġeyx Əttar «Təzkirətül-övliya»da çox möcüzələr gös-
tərmiĢdir; lakin dünyada məchul qalan tarix və Ģeirlər vardır ki,
onların hamısı yazılmamıĢdır. Mən də Ġslamın əvvəlindən bu günə
qədər olan məĢhur Ģairlərdən bu təzkirədə qələmə aldım» [63.
189].
Yeri gəlmiĢkən, burada üzə çıxan bir məsələnin üzərində
durmağımız zəruridir. Göründüyü kimi, DövlətĢah özündən əvvəl
ġeyx Əttarın təzkirə yazması haqqında xəbər vermiĢdir. Agah
Sırrı Ləvənd də «ƏliĢir Nəvai» əsərində h.840=m.1436-cı ildə
Heratda BəxĢi tərəfindən «Təzkirətül-övliya» adlı əsərin uyğur
hərfləri ilə türk dilinə tərcümə olunması haqqında danıĢmıĢdır. La-
kin bu əsərin ġeyx Əttara aid olduğunu söyləmək çətindir. Çünki
Məhəmmədəli Tərbiyət də «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərində
ġah Qasım Ənvarın «Təzkirətül-övliya» və ya «Məqamatül-ari-
fin» (Ariflər məkanı) adlı əsərinin olmasından danıĢır [2. 62]. ġah
Qasım Ənvar (1356-1434) DövlətĢah Səmərqəndidən bir qədər
əvvəl yaĢamıĢdır. Qasım Ənvar, ġah Qasim Ənvar, Qasimi təxəl-
lüsləri ilə yazıb-yaradan Müinəddin Əli ibn Nəsir ibn Harun ibn
Əbülqasım Hüseyni Sərabi Təbrizidir. Onun zəngin lirik irsi və
«Ənisül-arifin» poeması sufi panteist poeziyanın parlaq nümunə-
lərindən sayılır. Uzun müddət Herat və Səmərqənddə yaĢadığın-
dan Orta Asiyada sufizmin və sufi poeziyasının inkiĢafına mühüm
təsir göstərmiĢ, ƏliĢir Nəvai onun Ģerləri ilə tərbiyələnmiĢdir.
*
Ahmet AteĢ. Ġstanbul Kütubhanelerinde Farsca Manzum Eserleri. Ġstanbul,
1958, s.451-452.
Könül Nəhmətova
22
Heratda yaĢadığı vaxt Qasım Ənvar qeyri-adi Ģöhrət və nüfuza
malik idi. «Yeni xanəgah» adlı xüsusi xanəgahı var idi. Orta
Asiyanın bir çox görkəmli Ģəxsləri onun müridləri cərgəsində idi.
XVI əsrin məĢhur tarixçisi Xondəmir «Həbibüssiyər» də Qasim
Ənvar haqqında yazır: «Az müddətdə Xorasanın kübar təbəqəsi və
zadəganlarının çoxu onun hidayət məqamlı astanasının müridləri
oldular. Onlar Qasım Ənvarın Məkkəyə bənzər dərgahını
özlərinin üz tutacağı, xidmət göstərəcəyi bir yer hesab edib, gecə-
gündüz arzularla xidmətinə can atmaq arzulayırdılar. «O həzrət
istər Mirzə ġahrux və istərsə də onun əzəmət sahibi övladı ilə çox
etinasız bir halda görüĢürdü». 1488-ci ildə Ə.Nəvai onun qəbri
üzərində gözəl bir məqbərə tikdirmiĢdir» [79.173]. Bu dəlillərə
əsaslanaraq Agah Sırrı Ləvəndin haqqında məlumat verdiyi əsərin
ġah Qasım Ənvara aid olmasını da ehtimal edə bilərik. Bu məsələ-
nin aydınlaĢdırılması Azərbaycan təzkirəçilik tarixini «Töhfeyi-
Sami»dən daha qədim bir dövrə aparmağa imkan verə bilər.
DövlətĢahın «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sı xronoloji qaydada yazıl-
mıĢ və giriĢ, müqəddimə, yeddi təbəqə və xatimədən ibarətdir.
Müəllif hər təbəqəyə 20 Ģair daxil etmiĢdir. Təzkirədəki 7 təbəqə
əsərin əsasını təĢkil edir ki, burada Rudəki (XI əsr) dövründən Sə-
mərqəndinin yaĢadığı XV əsrə qədər yaĢayıb-yaratmıĢ 168 adlı-
sanlı ərəb, fars, Azərbaycan və tacik Ģairlərindən, əsərin xatimə-
sində isə təzkirəçinin müasirlərindən məlumat verilir. DövlətĢahın
verdiyi bilgilər təkcə Ģairlərlə bitmir, o burada XV əsrə qədər baĢ
vermiĢ siyasi-ictimai hadisələr və digər görkəmli Ģəxsiyyətlərdən
də söhbət açır, onlar haqqında tarixilik nöqteyi-nəzərindən qiy-
mətli olan məlumatlar verməyə çalıĢır [58. 225].
Mehri Məmmədova «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın ġərq ədəbiyyat-
Ģünaslığındakı yeri və özündən sonrakı təzkirələrə təsiri haqqında
yazır: «Əmir DövlətĢah ibn Əla əd-Dövlə BəxtiĢah Səmərqəndi-
nin bu gün əldə olmayan bir çox qaynaqlardan istifadə edərək
meydana gətirmiĢ olduğu bu təzkirəsi özündən sonra bütün Ġran,
Azərbaycan və türk təzkirə və ədəbiyyat tarixi yazanlar üçün əhə-
miyyətlidir. ƏliĢir Nəvainin «Məcalisün-Nəfais (XV əsr), Əmir
Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
23
Əhməd Razinin «Həlt iqlim» (XVII əsr), Lütfəli bəy Azərin
«AtəĢkədə» (XVIII əsr), Bəhmən Mirzənin «Təzkireyi Məhəm-
mədĢahi» (XIX əsr), Mir Möhsün Nəvvabın təzkirəsi (XIX əsr),
Firidun bəy Köçərlinin «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialla-
rı» (XX əsr) əsərində «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın təsiri aydın duyul-
maqdadır» [58.188].
A.E.Krımski «Nizami və müasirləri» əsərində «TəzkirətüĢ-
Ģüəra»nı Nizamini öyrənmək üçün əsas mənbələrdən biri kimi
götürmüĢdür. O, «TəzkirətüĢ-Ģüəra»nın ədəbiyyatĢünaslığa təsiri
haqqında yazırdı: «DövlətĢah tərəfindən tərtib olunmuĢ təzkirə
sonrakı təzkirəçilərin iĢi üçün bir mənbə olmuĢdur. Onlar da öz
növbəsində çalıĢırdılar ki, bu təzkirəyə ya yeni məlumatlar əlavə
etsinlər, ya da mümkün olduqca onun nöqsanlarını düzəltsinlər.
ġairlərin bioqrafiyasını və əsərlərindən nümunələri əhatə edən
belə ədəbi qaynaqların sayı XIX əsrə kimi yüzə çatmıĢdır və bəlkə
də artıq olar» [94.29].
Nihad Sami Banarlı isə DövlətĢah təzkirəsini belə
qiymətləndirirdi: «Övfinin təzkirəsi bir talesizlik üzündən ancaq
1594-cü ildən bu yana meydana çıxdığı üçün XV əsrdən bəri Ġran
və türk təzkirələrinin baĢlıca örnəyi DövlətĢah təzkirəsi olmuĢdur»
[96. 613]. Lakin ədalət naminə qeyd etməliyik ki, əgər belə olma-
saydı, yenə də DövlətĢah təzkirəsi daha mükəmməl olması səbə-
bindən «Lübab əl-əlbab» təzkirəsinin kölgəsində qalmayacaqdı.
DövlətĢah təzkirəsi Azərbaycan ədəbiyyatĢünaslığı üçün
həm də ilk dəfə olaraq Həsənoğlu haqqında xəbər verməsi baxı-
mından qiymətlidir. DövlətĢah Səmərqəndi onun əsfərainli olması,
farsca və türkcə Ģerlər yazması, əsərlərinin Azərbaycanda və
Rumda (yəni Türkiyədə) məĢhur olması haqqında da danıĢmıĢdır
[79.140].
Azərbaycan və Türkiyə təzkirəçiliyi üzərindəki böyük təsiri
olan təzkirələrdən biri də ƏliĢir xan Nəvainin «Məcalisün-Nəfais»
əsəridir. Nəvai öz təzkirəsinin müqəddiməsində Caminin
«Baharistan» adlı əsərindəki Ģairlərdən söz açan 8 rövzəsi ilə
DövlətĢahın «TəzkirətüĢ-Ģüəra»sını andıqdan sonra bu mövzuda
Dostları ilə paylaş: |