Азярбайъан Республикасы
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
53 general Mədətovla dostluq edən Qirbayedov ömrünün son iki ilində 30 – dan artıq erməni ilə yaxın təmasda olmuş, müsəlman əhaliyə qarşı müxtəlif planlar hazırlamışdı. Bəzi rus diplomatları "Türkmənçay" müqaviləsindən sonra Irandan müharibə xərclərinin alınmasını prioritet məsələ hesab etsələr də, Qirbayedov onlardan fərqli olaraq ermənilərin işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsini daha vacib hesab edirdi. Erməniləri Iranla həmsərhəd əyalətlərə köçürülməklə Rusiya bu ərazilərdə özünə etibarlı canlı dayaqlar yaratmaq və etibar etmədiyi müsəlman əhalisinin yaşadığı Naxçıvan, Irəvan və Qarabağda etnik vəziyyəti kökündən dəyişmək istəyirdi. 1828 – ci ildə çar qoşunları Təbrizi işğal etdikdən sonra məhz Qirboyedovun təşəbbüsü ilə "Tutulmuş əyalətin idarə edilməsi haqqında əsasnamə" tərtib edilmişdir. A. S. Qirboyedov təkcə cənubi Qafqazda və Iranda deyil, Yaxın və Orta şərqdə Rusiyanın mövqelərinin möhkəmlətmək üçün dəridən qabıqdan çıxırdı. Onun tərtib etdiyi "Təlimat layihəsi" də bu məqsədlərə xidmət edirdi. A. S. Qirboyedov Cənubi Qafqazın zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərini Rusiya müstəmləkiçilərinin malı etmək məqsədilə 1827 – ci ildə Tiflisdə Rusiya – Zaqafqaziya kompaniyası yaradılması haqqında təkliflər vermiş və bu işə Rusiyanın tanınmış iş adamlarını, sahibkarları cəlb etmişdir. Gələcəkdə tanınmış gürcü və erməni iş adamlarının da bura cəlb olunması nəzərdə tutulmuşdur. Bu layihədə yerli müsəlman iş adamlarının nəzərə alınmaması onun həmin əhaliyə qarşı düşmən mövqeyindən irəli gəlirdi. Rusiya Iranla Türkiyə arasında olan ziddiyyətləri qızışdıraraq bundan öz mənafeyi üçün istifadə etməyə çalışır, iki müsəlman dövləti bir – birinə qarşı qoymaqla hər ikisini zəiflətmək və işğalçı niyyətlərini reallaşdırmaq istəyirdi. Bu təcavüzkar siyasətin də həyata keçirilməsinin əsas ideoloqlarında biri A. S. Qirboyedov idi. 1828 – ci ilin yazında başlamış Rusiya – Türkiyə müharibəsində çar ordusunun qələbəsini təmin etmək üçün "Türkmənçay" müqaviləsinin şərtlərinin yerinə yetirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu zaman Iran ərazisində olan 25 minlik rus ordusudan Türkiyəyə qarşı istifadə etmək üçün A. S. Qirboyedov öz fəaliyyətini daha da genişləndirirdi. Rusiyanın əksinə olaraq Ingiltərə isə Iranla Türkiyə arasında ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasına çalışır və bu dövlətlərin gücündən Rusiyaya qarşı istifadə etməyi planlaşdırırdı. Tükmənçay sazişi bağlandıqdan sonra I Nikolayın göstərişi ilə Senat 1828 – ci il aprelin 25 - də Tehranda "səlahiyyətli nazir", Təbrizdə baş konsulluq açılması barədə qərar verdi. Elə həmin vaxt A. S. Qirboyedovun Irana səlahiyyətli səfir təyin edilməsi çarın və Rusiyanın yüksək diplomatik dairələrinin bu şəxsə necə yüksək etimad göstərdiklərinin sübut edir. O, özündən əvvəl və özündən sonra Iranda səfir olmuş bütün rus diplomatlarından yeli əhaliyə düşmən münasibəti və ermənipərəsliyi ilə 54 fərqlənmişdi. Lakin rus və sovet tarixşünaslığında, həmçinin müasir rus tarixşünaslığında akademik M. Neçkinanın belə bir yanlış fikri müdafiə olunur ki, guya A. S. Qirboyedov dekabristlərin tərəfdarı olduğu üçün çar onu Peterburqdan uzaqlaşdırmaq üçün bu vəzifəyə təyin etmişdir. Lakin faktlar bu fikirləri təkzib edir. Onun Irana səfir təyin edilməsinin əsas səbəbi çara sədqətlə qulluq etməsi və işğalçılıq siyasətinin həyata keçirilməsində bir diplomat kimi canfəşanlıq göstərməsi idi. A. S. Qirboyedova öz ölkəsində müsbət yanaşılması həm bir diplomat kimi çar Rusiyası hüdudlarının genişləndirilməsi prosesindəki rolu, həm də yazıçı olması ilə əlaqədardır. Indinin özündə də çox az rus ziyalısı tapılar ki, Rusiyanın tarixən yeritdiyi işğaçı siyasətə mənfi münasibət bəsləsin. Deməli Qirboyedova Rusiya vətəndaşlarının gözü ilə deyil, işğala məruz qalmış, təcavüz nəticəsində faciələrə düçar olmuş xalqların gözü ilə baxmaq daha düzgün olardı. Səfir təyin olunan kimi A. S. Qirboyedov səlahiyyətlərindən sui – istifadə etmək, özünü mütləq hakimi kimi aparmağa başlamışdı ki, bu da onun və köməkçilərinin faciəsi ilə nəticələnmişdi. "Səlahiyyətli nazir" təyin olunan kimi o, 40 nəfərlə əvvəl Təbrizə Azərbaycan hakimi Abbas Mirzənin sarayına, daha sonra isə Tehrana yollandı. Onun bilavasitə göstərişilə "böyük elçiliyin əməkdaşları" Türkmənçay müqaviləsinin 13 və 15 - ci maddələrinə istinad edərək xristian əsrləri qurtarmaq, erməniləri yubanmadan işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarına köçürmək bəhanəsilə Iran vətəndaşlarının daxili işlərinə qarışır, istədikləri evə girərək vəhşiliklər edirdilər. Qəzvin şəhərində ruslar bir seyidin evinə soxularaq, onun islam dinini qəbul etmiş milliyyətcə alman olan kəbinli arvadını zorla özləri ilə aparmaq istəmişlər. Qadının kəskin etirazından və əhalinin qəzəbindən çəkinərək sonradan onu öz evinə buraxmağa məcbur olmuşlar. A. S. Qirboyedov ermənipərəst siyasət yeritməklə yerli müsəlman əhaliyə həm maddi, həm də mənəvi zərbələr vurmuşdur. Orta Şərqdə çox zəngin kitabxana sayılan, Şah Ismayılın oğlu Şah Təhmasibin və xüsusilə nəvəsi Şah Abbasın qayğısı ilə qədim dövrün bütün qiymətli əlyazmalarının toplandığı Ərdəbil Darülirşad ("Haqq evi"), Şeyx Səfiəddin kitabxanası Qribayedovun başçılığı ilə qarət edilərək, üzünü çıxarmaq bəhanəsi ilə Rusiyaya göndərilmişdir. Burada toplanmış əlyazmaların bir hissəsi parqament üzərində, digərləri kağız üzərində münatür boya sənətinin inciləri olan şəkillərlə bəzənmiş nadir sənət əsərləri idi. Tiflisdə Abbasqulu Ağa Bakıxanov çox böyük dəyəri olan 166 əlyazmanın ilk kataloqunu hazırladıqdan sonra bu sənət inciləri Peterburqa göndərilmiş və indi də orada saxlanılmaqdadır. Bundan başqa qənimət kimi Peterburqa göndərilən əşyalar içərisində Abbas Mirzənin taxtı, Iranlı ustaların əli ilə tökülmüş 7 top və Abbas Mirzənin döyüş şücaətlərini təsvir edən iki rəngkarlıq əsəri də var idi. 1829 – cu il yanvarın 12- də Tehrana yetişən A. S. Qirboyedov və köməkçiləri burada da özlərini ləyaqətsiz aparmış, diplomatik normaları Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|