Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türklərin tərcümanı
- Rusiyanın islam siyasəti
Abid Tahirli ~ 112 ~
bağlı müddəalarının qəbuledilməzliyini vurğulayır. İ.Qaspiralı əsərin sonunda yeni icadların, kəşflərin, elmin faydasını, xidmətini inkar etmədiyini, eyni zamanda islamın da ciddi islahatlara və bu yolla irəliləməyə ehtiyacı olduğunu yazır.
Bütün yaradıcılığı boyu İ.Qaspiralının əsərlərində insanlığın sahib olduğu mənəvi-ideoloji-dini dəyərlərə münasibət qabarıq şəkildə özünü göstərir. Bundan əvvəl bəhs etdiyimiz «Avropa mədəniyyəti» adlı yazısında əsasən Avropa (xristianlıq) mədəniyyəti ilə bağlı mülahizələri ilə paralel olaraq sosialist ideyalarına da toxunan müəllif bu cərəyanın naqis cəhətlərindən az da olsa, bəhs etmişdir. «Sosializm və ya şəriklik məzhəbi» adlı yazısında («Tərcüman» qəzeti, 1906-cı il, 30 yanvar, № 5; 9 iyun, № 62; 14 iyun, № 64; 16 iyun, № 65; 19 iyun, № 66; 21 iyun, № 67; 23 iyun, № 68; 26 iyun, № 69; 28 iyun, № 70; 3 iyul, № 72; 7 iyul, № 74; 10 iyul, № 75; 12 iyul, № 76) adlı irihəcmli məqaləsində də İ.Qaspiralı əvvəlki əsərində olan sosialist ideyaları ilə bağlı irəli sürdüyü fikirlərini bir qədər də dərinləşdirmiş («Avropa mədəniyyəti» adlı yazısındakı bəzi parçaları da olduğu kimi verməklə) təhlil, tənqid, bir qədər də dəqiq ifadə etsək, təftiş etmişdir. İ.Qaspiralını narahat edən «islam gəncləri» arasında bu axına qoşulanların sayının tədricən artmasıdır. Müəllif qeyd edir ki, sosialist ideyaları ilk baxışda cazibəlidir, çəkicidir, «çox xoş görülür şeylərdir: müsavat, ədalət, mərhəmət, haqq-ədalət və s.». «Bu şeyləri hər kəs sevər. Bunlara hər kəs meyl edər» - deyə yazan publisist islamın da təlqin, təbliğ etdiyi bu keyfiyyətlərlə sosializm
Bütün türklərin tərcümanı ~ 113 ~
ideologiyası arasında mahiyyətcə kəskin fərqlər olduğunu qeyd edir. Xüsusi ilə mülkiyyət, irsiyyət, ailə, sərmayə hüquqları ilə bağlı məsələlərdə sosialist ideyaları qəbuledilməzdir və qeyri-insanidir. İ.Qaspiralı sosializm ideyasının meydana gəlmə səbəblərinə də toxunur, Qərb mədəniyyətinin, iqtisadiyyatının, sənayenin, fəhlə- kapitalist münasibətlərinin bu cür ideyanın yaranması üçün münbit mühit formalaşdırdığına diqqəti çəkir. O, Avropa məişətində və iqtisadiyyatında baş verən proseslərə işarə vuraraq yazır: «Bu çürüklükdən və Avropa mədəniyyətinin nöqsanlarından sosializm ideyaları təvəllüd etmişdir». Sosialist ideologiyasının əmələgəlmə səbəblərini, mahiyyətini, prinsip və müddəalarını açıqlayan İ.Qaspiralı ondan xilas olmağın yollarını da göstərir. Dünyəvi məktəblər, universitetlər açmaq, cəhalətə, geriliyə son qoymaq, islami dəyərlərlə Avropanın üstün keyfiyyətlərinin – elmin, tərəqqinin nailiyyətlərini birləşdirmək. Böyük maarifçi yazır: «Ümum millətimiz hazırda fağır haldadır. Həm də bu fağırlıq, çarəsizlik, zavallılıq yalnız malda, sərmayədə deyil, elmdə, bilikdə, fəndə, sənaye və hünərdə daha ziyadə ortaya çıxmaqdadır». İslamda maddi və mənəvi bərabərliyin bərqərar olması üçün dolaşmaq, savaşmaq yox, haqq-ədalət yolunu tutmaq lazımdır – qənaətinə gələn İ.Qaspiralı hər kəsi bu yolların açılmasına xidmət etməyə çağırır.
Bir çox əsərində Rus hakimiyyətinin müsəlmanlarla (türklərlə), islam dini ilə bağlı siyasətini təhlil edən, bəzi hallarda kəskin tənqid edən İ.Qaspiralı «Rusiyanın islam siyasəti» əsərində də bu mövzuya toxunmuşdur. «Tərcüman»ın 1910-cu il 5 noyabr
Abid Tahirli ~ 114 ~
tarixli 45, 12 noyabr tarixli 46, 19 noyabr tarixli 47, 26 noyabr tarixli 48, 26 dekabr tarixli 52, eləcə də, 1911-ci il 14 yanvar tarixli 3-cü nömrələrində dərc olunmuş irihəcmli məqalə Le Şatetyenin Parisdə nəşr olunmuş «Müsəlman siyasəti» adlı kitabından gətirilən sitatla başlayır. Fransız müəllifin fikrincə, ölkəsinin islam dünyası ilə dostluq siyasəti Fransanın mənafeyi, inkişafı baxımından həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən çox vacibdir. Diqqəti müəllifin bu mövqeyinə çəkən İ.Qaspiralı yazır: «Fransa ilə Afrika müsəlmanları arasında qoca Ağdəniz var. Digər islam ölkələri ilə Fransa arasında daha böyük dənizlər, qitələr və başqa millətlər mövcuddur. Bu şəraitdə belə, fransızlar müsəlmanlara qarşı yeritdikləri politikalarının əsaslı olub olmadığını lazım gördükləri halda, Asiyada Altın dağlarından, Avropanın Qaradəniz sahillərinədək müsəlman millətləri və dövlətləri ilə həmhüdud və hüdudu içərisində 20 milyon islam əhalisinə malik Rusiya özünün müsəlman siyasətini zənn edirəm ki, daha ziyadə araşdırmağa, təftiş etməyə borcludur». Bir çox mətbu orqanlarda müzakirə predmetinə çevrilmiş «bəs əslində Rusiyanın müsəlman, yəni Şərq siyasəti necə qurulmuşdur?» - sualını cavablandırmadan öncə İ.Qaspiralı bu siyasətin Rusiya üçün həlledici, taleyüklü olduğunu önə çəkir, göstərir ki, Rusiya böyükdür, iqtidardır, lakin bununla bərabər müsəlmanların nəzər və baxışlarına qulaq assa, bir zərəri yox, əksinə faydası olar. İ.Qaspiralı Yusif Akçuraoğlunun «Türklər və slavyanlar» əsərinə istinadən hər iki xalqın tarixindən bəhs edir, türklərin böyük köçü və yeni məskənləri haqqında yazır, eyni zamanda rusların monqol-tatar əsarətindən xilası və ondan sonra Rusiyanın öz sərhədlərini Şərqə doğru genişləndirilməsindən ətraflı bəhs edir. Qaspiralı daha sonra İngiltərə, Almaniya, Fransa kimi Qərb dövlətləri ilə siyasətdə uduzan Rusiyanın tədricən taqətdən Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|