Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 əzabı qorxusundan tamamilə məhrumdurlar. Belələrinin xalqdan çox- çox uzaq olduğunu göstərən dramaturq pyesdə xalq dilini bütün təbiiliyi, sadəliyi, şirinliyi və zənginliyi ilə qoruyub saxlayan sadə zəhmət adamlarının obrazlarını yaratmışdır. Çobanların dili qardaşların və onların həmkarlarının dili ilə qarşılaşdırılmış, canlı xalq dilinin ifadəliliyi, sadəliyi onların ağır və qarışıq dilinə qarşı qoyulmuşdur. C.Məmmədquluzadənin öz ifadəsi ilə desək, bu ”qatış-bulaş dil”ə çobanlar meyil etmir, onu başa düşmür və başa düşmək istəmirlər. Qurbanın Aslan bəyə dediyi: ”Bir də səni and verirəm allaha, biznən elə danış ki, başa düşək” sözləri pyesə təsadüfən daxil edilməmişdir. Ana da, Gülbahar da yalnız çobanların dilini başa düşür və onların danışığından ləzzət alırlar. Bərk xəstə olan ananın vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün Gülbahar çobanların danış- masını xahiş edir. O, çobanların dilinə anaya şəfaverici bir məlhəm kimi baxır. Bu o deməkdir ki, ananın xəstəliyinin dərmanı bulaq suyu kimi təmiz, saf, duru və şəffaf, asan və aydın xalq dilidir, çünki onun xəstəliyinin səbəbi də dildir — oğlanlarının mübtəla olduğu, hər dəqiqə işlətdiyi və ananın başa düşmədiyi qarışıq dil! Bəzən qeyd edirlər ki, çobanların təsviri ilə dramaturq pa- triarxal keçmişi, çoban məişətini yaşadığı dövrdən üstün tutmuşdur. Bu fikir tamamilə yanlışdır. Çoban surətlərini ədib xüsusi məqsədlə yaratmış və şüurlu olaraq bu cür işləmişdir. Məlumdur ki, pyesdəki hadisələrin cərəyan etdiyi dövrdə sadə xalq dilində yazmaq böyük cürət və uzaqgörənlik tələb edirdi. Çünki bir sıra qəzet və jurnalların əsas şüarı belə idi: ”Dünyada heç bir zaman heç bir millətin ədəbiyyatı, lisani-ədəbisi çoban, əkinçi lisanı olmamışdır.” 1 C. Məmmədquluzadə də məhz bu cür ideya ilə mübarizə üçün çobanların surətini yaratmışdır. Çobanlar xalqın, zəhmətkeş insanların nümayəndəsi, çoban dili isə həqiqi xalq dili kimi verilmişdir. Çobanların pyesdəki mövqeyi ədibin nikbinliyi ilə əlaqədardır. Bununla ədib demək istəyir ki, müxtəlif qrup və təbəqələr ana dilini zibilləməyə və korlamağa çalışsalar da, geniş kütlə öz dilini qoruyur və yaşadır. Çobanların mahnısındakı ”Dərs almayıb, haqdı ki, heç birimiz”, ”Qardaşlıqda vəfalıdır çobanlar”, ”Niyyəti çünki alidir ço- banlar” misraları onların burjua, mülkədar və ruhani nümayəndələrinə tamamilə əks mövqedə durduqlarını göstərmək üçündür: zəhmətkeş xalqın nümayəndələri (və beləliklə əsl xalq) müxtəlif şəhərlərdə ali təhsil ala bilməsələr də, ”qardaşlıqda vəfalıdır”, dilə, milli
1 «Ôöéóçàò»,1907, ¹ 21. 32 mədəniyyətə, milli bütövlüyə münasibətdə ”niyyətləri alidir” və kütlənin bu cür nümayəndələri bir-birini yaxşı başa düşür. Əsər son dərəcə tendensiyalıdır. Pyesin pafosu komik yolla açılır və dramaturqun birlik, mədəniyyət və dil məsələlərinə bu qədər aydın nəzərlə baxması onun böyüklüyünü bir daha təsdiq edir. Milli qurtuluş və ana dili mövzusu C.Məmmədquluzadənin ”Dəli yığıncağı” (1927) pyesində də kəskin satirik planda işlənmişdir. Pyesdəki hadisələr Cənubi Azərbaycanda cərəyan edir. Ana dilinə münasibətdə tənqid və ifşa hədəfi şəhər hakimi həzrət Əşrəf, onun dəliləri sağaltmaq üçün gətirdiyi həkim Lalbyuz və şəhərin mötəbər hacılarıdır. Həzrət Əşrəf yerli xalqın - azərbaycanlıların dilində bircə ”pul” sözünü bilir. Onun pyesdə ilk və son sözü də ”pul”dur. Həzrət Əşrəfin bu dildən və bu dildə danışanlardan zəhləsi gedir. Ümumən həzrət Əşrəflə bağlı epizodlar sarkazmlarla doludur. ”H a c ı N a y i b. (Üzü camaata) Hacılar, burada bir vacib məsələ var ki, ondan ötəri də həzrət Əşrəf sizi buraya dəvət edib, amma and verirəm sizi uzun qollu həzrət Abbasa, burada, əgər müm- künsə, türkcə danışmayaq, çünki həzrət Əşrəfin mənə qeyzi tutur. H a c ı C ə f ə r K o m p a n i (Hacı Nayibə). Hacı ağa, and verirəm səni pənctəni-ali-əbayə, bu dəfəliyə bizi əfv buyurunuz və mətləbi bizim dildə bəyan ediniz ki, başa düşək; çünki necə də ki, sizə məlumdur, həzrət Əşrəf fərmayiş etdikləri dilə biz heç birimiz aşina deyilik (Qorxusundan bir qədər yavaş deyir). Doğrusu, hacı ağa, peyğəmbərə and olsun, həzrət Əşrəfin xidmətində bundan sonra heç danışmayaq, heç danışmayaq (sağ əlini basır ağzına). H a c ı M ə h ə m m ə d ə l i. Heç danışmayaq, heç danışma- yaq (Bu da əlini ağzına basır). H a c ı X u d a v e r d i. Heç danışmayaq, heç danışmayaq (Bu da əlini ağzına basır).” Həzrət Əşrəfin simasında Mirzə Cəlil xalqın dilinə və mədəniyyətinə həqarətlə baxan, ”pul, pul” deyə mənliyinin yalnız sərvətlə bağlı olduğunu göstərən hakimlərin tipik sarkastik obrazını yaratmışdır. Varlı və ”mötəbər” hacılar - tacirlər tülkü kimi qorxaq və yaltaq adamlardır. Həzrət Əşrəfin onlara həqarətlə baxdığını görsələr, bilsələr də, səslərini çıxarmaq iqtidarında deyillər, əksinə, əllərini ağızlarına basaraq danışmayacaqlarını əhd edirlər. Dəliləri sağaltmaq üçün çağırılmış həkim Lalbyuz da yerli camaatın dilini bilmir. Bəs o, ruhi xəstəliyə tutulmuş adamlara - dəlilərə necə kömək edəcək? Onların şikayətlərini necə dinləyəcək? - bu kimi suallar hacıları az maraqlandırır, onlar dili bilib-bilməməkdə bir şey görmürlər. Hacıların
33 bu işə münasibəti mürgüləyən adamın münasibəti mənziləsindədir. Əsərdə hacıların laqeydliyi, riyakarlığı, maymaqlığı komik yolla böyük faciəvilik ifadə edir. Hacı Məhəmmədəli kimi tək-tək adamların şübhə və təəccübü belə bir qaranlıq mühitdə heç bir iş görə bilmir: ”H a c ı M ə h ə m m ə d ə l i. …həkim bax buna deyərlər ey! Amma heyf ki, deyəsən, bizim dili yaxşı bilmir. H a c ı C ə f ə r. Yəni, hacı ağa, nə eybi var ki, bilmir? H a c ı X u d a v e r d i. Yəni, hacı ağa, bizim dildə nə mətləb var ki, onu bilsin, ya bilməsin? Biləndə nə olacaq, bilməyəndə nə ola- caq? H a c ı M ə h ə m m ə d ə l i (hacılara). Hacı ağa, and olsun allaha, mən ona təəccüb eləyirəm ki, bu zalım oğlu bizim dili bilməyə- bilməyə, dəlilərə necə müalicə edəcək?.. Burada dəlinin əhvalını yox- lamaq məsələsi var... H a c ı N a y i b. Yəni hacı Məhəmmədəli ağa, dili bilməkdə, ya bilməməkdə bir mətləb yoxdur. Odur, həzrət Əşrəf də bizim dili bilmir; indi görək bunun bilməməyinin kimə nə zərəri var?. . H a c ı M ə h ə m m ə d ə l i. Xeyr, məni əfv buyurasınız, hacı ağa! Həzrət Əşrəfin işi bir özgədir: o, hakimdi, onun vəzifəsi ancaq əmr etməkdi, çığırıb-bağırmaqdı ki, burada bir özgə dili bilmək əsla lazım deyil; amma həkim bir az bilsə, nə eybi var?. .” Göründüyü kimi, hər bir replika repartyorun təfəkkürünü, məsləkini, hər şey bir yana, milli dilə dəhşətli laqeydliyini güzgü kimi göstərir. ”Yəni bizim dili bilsə nə olacaq, bilməsə nə olacaq” sözləri, doğrudan, ticarət işçisinin dilə də ticarət əşyası kimi baxdığını, be- lələrinin öz ticarətlərindən başqa heç nə düşünmədiklərini sübut edir. Dəhşətli burasıdır ki, belələri həm də millətin müqəddəratını həll edənlərdir, hakimlərə daha yaxın olanlardır. Lalbyuz cibində lüğət gəzdirir. Lüğətdən öyrəndiyi tək-tək sözləri təhrif olunmuş şəkildə tələffüz edir. Hiss olunur ki, bu dil, bu ruh onun təbiətinə tamamilə yaddır. Çox çətinliklə qurduğu ”Sənin ad nə?” cümləsini dəlilər lağa qoyur, onu öz yanında yamsılamağa başlayırlar. Pyesin sonunda Lal- byuz daha gülünc vəziyyətə düşür, dəlilərlə ağıllıları ayıra bilmir. Dəlilərdən Cinni Mustafanın yumruğunu göstərərək dediyi: ”Hə, belə məəttəl qalarsan!.. Sən həpənd də bizim dilimizi bilməyə-bilməyə dəliliyə müalicə eləmək xəyalına düşübsən” sözləri Lalbyuza verilən qiyməti bir növ yekunlaşdırır. Həzrət Əşrəfin və Lalbyuzun simasında xalqın dərdinə əlac eləmək iqtidarına malik olmayan, xalqdan çox uzaq olan hakim və həkimlər ifşa edilmişdir. Hakimin ”çığırıb-ba- ğırmaqdan” və pul yığmaqdan başqa heç bir işi olmadığı kimi, Lal-
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|