Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 byuz da xalqa qarşı buz kimi soyuqdur, xalqın dilini bilmir, laldır. Şübhəsiz, ədib ”Lalbyuz” adını da ona bu mənada vermişdir.
* * * ”Danabaş kəndinin məktəbi” pyesində maarif və məktəb məsələlərindən, həmin məsələlərə yuxarıların və aşağıların münasibətindən bəhs olunduğu kimi, burada da konflikt ana dili mövzusu ilə bağlıdır. Danabaş kəndinə gəlmiş çar məmurları kənddə məktəb açmaq istədikdlərini başa salmağa çalışırlar. İlk dəfə sözə qazı başlayır: ”Əlhəmdi lillahil-əhədil-vahidil-mütəqəddəsi min külli ziddin və niddin..” Axıra qədər nitqini bu şəkildə davam et- dirir. Onun danışığından heç bir şey başa düşməyən kəndlilər tez- tez ”amin” deyirlər. Sonra naçalnik danışır. Camaat onun da sözlərindən heç nə başa düşmür. Kəndlilər dilmancın və Molla Möv- lamverdinin nitqindən də bir şey anlamırlar. Bunların ardınca inspektor danışır. Söz yox, kəndlilər onun dediklərini də lal-dinməz dinləyirlər. İnspektorun nə danışdığını başa düşməsələr də, əsl mərəkə onun nitqi ilə əlaqədar başlayır. İnspektor deyəndə ki, kənd uşaqları bu məktəbdə təhsil almaqla hər bir inzibatçının, hər bir soldatın dilini başa düşəcəklər, camaat ”soldat” sözünü eşidən kimi vahiməyə düşür. Hamı belə düşünür ki, kənd uşaqlarını soldat aparmaq üçün siyahıya almağa gəliblər. Ona görə də kəndlilər öz uşaqlarını camaatın arasından çıxarıb gizləməyə, çar məmurlarını aldatmağa, rüşvət yolu ilə uşaqların canını siyahıdan qurtarmağa çalışırlar. Hamı təşviş və həyəcan içindədir, qadınların şaxseyi, uşaqların gərmə qalağında gizlədilməsi də bu sözdən sonra, bu sözün törətdiyi vahimə ilə baş verir. Hadisələrin bu cür qurulması yenə də ədibin yaradıcılığından qırmızı bir xətt kimi keçən ana dili mövzusu ilə bağlıdır. Yazıçı, üst qatda komizm, alt qatda faciə, demək istəyir ki, təşəbbüs qiymətlidir, lakin hərə bir qarışıq jarqonda danışdığı üçün kəndliləri başa sala bilmirlər. Pyesdəki müəllim Həsənov ”Anamın kitabı” əsərindəki Rüs- təm bəyə oxşasa da, daha kəskin satirik tipdir. O öz dilində predpisaniya, smatritel, zvukovoy metod, obrazovannı, tablitsa umnajeniya, qorodskoy şkola, zvukovoy sposob, pazdravit, predmetni urok, klas (otağı), malades, bezabed, dejurni, razboynik, storoj, uçeniye svet, ne uçeniye tma... kimi söz və ifadələr işlədir, kəndlilərlə dil tapa bilməməsinin səbəbini belə izah edir: ”Kərbəlayı, doğrusu budur ki, mən səni başa sala bilmənəm. Səbəb bu ki, sən mən
35 oxuduğum dili və elmləri bilmirsən; sən seminariya qurtarmamısan”. Dil məsələsi, ümumxalq dilinə münasibət C.Məmmədqulu- zadəni ömür boyu düşündürmüşdür. İlk böyük əsəri ”Danabaş kəndinin əhvalatları”nda ”ərəb dərsində özünü çox güclü” bilən molla ilə lağlağı Sadığın qarşılaşdığı səhnə ədibin bədii yaradıcılıqda dil mövzusunu işləməsinin, həm də demək olar ki, həmişə bu mövzunu satirik planda işləməklə ana dilinin isti axarının qarşısını kəsmək istəyənləri satiranın haça dili ilə zəhərləməsinin ekspozisiyası sayıla bilər. ”Ayama” sözünü ”avam sözü” adlandıran mollanın simasında ana dilini bəyənməyən, ərəb dilinə bələd olmadığı və bu dildə ən zəruri məfhumların adlarını belə bilmədiyi halda, bu dildə camaatın gözünə kül üfürməyə çalışan, bu dilin ”böyüklüyünü” təbliğ edən ruhanilərin gülünc vəziyyətə salınması ibrətamiz olub, ədibin sonrakı nəsr əsərlərində də davam etdirilmişdir. Yazıçı sovet dövründə yazdığı bir sıra nəsr əsərlərində dilin və dilçiliyin mühüm məsələlərinə toxunmuş, ”Sirkə” və ”Şeir bülbülləri” hekayələrini isə bütövlükdə ana dilinin bəzi aktual məsələlərinə həsr etmişdir.
* * *
XX əsrin əvvəllərində, hətta Sovet hakimiyyətinin ilk illərində də bəziləri Azərbaycan dilində xüsusən söz sonunda ”x” səsinin varlığını inkar edirdilər. Bu səsin əleyhdarları onun milli ədəbi dilimizə yabançı olduğunu, tərkibində ”x” işlənən bir çox xalis Azərbaycan sözlərində ”x” deyil, ”q” olduğunu iddia edirdilər. C.Məmmədquluzadə 1925-ci ildə ayrıca kitab halında nəşr etdirdiyi ”Sirkə” hekayəsini belələrinə cavab məqsədilə yazmışdır. Hekayədə dörd ədib təsvir olunur. Ədiblərdən biri - Əhməd Fitrət təzə kütüm balığı aldığını xatırladıb, o biri ədibləri evinə qonaq dəvət edir. Bişirilmiş təzə balıq süfrəyə qoyulduqda ədiblər arasında ”balıq” sözünün tələffüzü ilə əlaqədar mübahisə başlayır. Hamı bu sözün ”balıx” şəklində tələffüzünü düzgün sayır, lakin Əhməd Fitrət bu fikrə qəti etiraz edir, ədibləri ”ata-baba tələffüzünə” uymaqda, ”di- lin qanununu bilməməkdə” təqsirləndirir: ”Mərhum atamız, doğrudur, balıx deyibdir, amma biz gərək balıq deyək, nəinki balıx”. Onun fikrincə, ümumxalq tələffüzü ilə ədəbi tələffüz ciddi şəkildə fərqlənməli imiş: ”... nə bir qanun tanıyırıq, nə bir ahəngə tabe oluruq, elə başımızı aşağı salıb Kəblə Məhəmməd Cəfər və Fatma xalalar kimi deyirik, elə ata-babalarımız və cici-bacılarımız deyən kimi, biz də gərək balığa balıx deyək?” Əhməd Fitrət bu məsələdə heç kəslə razılaşmır, ”Asimbəyin dil barəsində tətəbüatını” şərh etməyə başlayır.
36 C.Məmmədquluzadə hekayənin həmin hissəsində ”burada ana dilinin nə dəxli var?” deyən Əhməd Fitrətin sözünü yarımçıq kəsir və ”balıx- balıx” deyən ev yiyəsi qoca arvadın - ananın sözlərini verir. Yazıçı bu gözlənilməzliyi qəsdən qurur və demək istəyir ki, dilə zorla qanunlar calamağa çalışan asimbəyləri bir kənara atmaq, ananı, bu dili yaşadanları dinləmək lazımdır. Ədib sonralar türkoloji qurultayla əlaqədar bu məsələyə yenə toxunmuşdur. 1
O vaxtdan keçən müddət ərzində orfoqrafiya qaydalarına dəfələrlə baxılmış, orfoqrafiya və orfoepiya normaları dəqiqləşdirilməklə yanaşı, onların yaxınlaşmasına, fərqlərinin azaldılmasına xeyli səy edilmişdir. Orfoqrafiyanın xəlqiliyi və demokratikliyi fonetik prinsiplə daha çox bağlıdır. İndiki orfoqrafiyamızda isə fonetik prinsip aparıcı rola malikdir. ”X” səsinin, ümumxalq dilində olduğu kimi, sözün tərkibində hər üç vəziyyətdə - əvvəldə, ortada, təkhecalı və bəzi çoxhecalı sözlərin sonunda qanuni şəkildə işlədilməsi və bu halın orfoqrafik cəhətdən təsbit edilməsi geniş xalq kütləsinin tələffüz tərzini rəhbər tutanların, o cümlədən görkəmli ədibimizin böyük qələbəsidir. Lakin burada izah olunmalı bir məsələ var: hörmətli ədibimizin misal gətirdiyi ”balıx” sözü və bu qəbildən olan ”otax”, ”papax”, ”yatax” tipli sözlər orfoqrafiya qaydalarına görə yenə balıq,
nəzərə alaraq, oxucu güman edə bilər ki, Əhməd Fitrət ”balıq” deyəndə haqlı imiş. Halbuki ədib bu sahədə Əhməd Fitrətə hüsn- rəğbət bəsləməmiş, onu ədəbi dili süni surətdə xalq dilindən təcrid etməyə çalışanların nümayəndəsi kimi, satirik planda vermiş, tənqid etmişdir. Bu başdan qeyd etməliyik ki, C.Məmmədquluzadənin bu sahədə duyğusu xəlqiliklə yanaşı, elmi-filoloji cəhətdən də tamamilə məntiqidir və dilçilikdə öz hökmünü saxlamaqdadır. Hekayədə yazıdan deyil, tələffüzdən söhbət gedir. ”Q” yazılmasına baxmayaraq, hamı balıq, papaq, yataq, otaq tipli sözlərin sonunda ”x” tələffüz edir və orfoepiya qaydalarından danışan görkəmli mütəxəssislər - Ə.Dəmirçizadə, Ə.Əfəndizadə və başqaları
1 Áó áàðÿäÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí «Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äðàì âÿ íÿñð ÿñÿðëÿðèíäÿ äèë ìÿñÿëÿñè» (Â.È.Ëåíèí àäûíà ÀÏÈ-íèí «Åëìè ÿñÿðëÿðè», 1967, ¹ 2, ÕI ñåðèéà, ñ.118-131) àäëû ìÿãàëÿìèçÿ áàõìàã îëàð. Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|