Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 bu cür tələffüzü elmi cəhətdən düzgün hesab edirlər. Bu, C.Məmmədquluzadənin istəklərinə də tamamilə uyğundur: ”Mən ölüm, ay Əhməd Fitrət, o yediyin balığın adını ata-ananız balıx qoyub, sən də elə balıx de, balıq demə.” Bu cür sözlərin imlasına gəlincə, başqa bir məsələ ortaya çıxır. Bir az əvvəl deyildiyi kimi, belə sözlərin sonunda ”q” yazılır və məktəb dərsliklərində söz sonundakı ”q”-nin iki sait arasında ”ğ”-yə keçməsindən danışılır. Həm ”q”, həm də ”ğ” cingiltili sammit işarəsidir. Belə olduqda, bir cingiltili samitin başqa bir cingiltili samitə keçməsinin (q > ğ) nə mənası varmış? Başqa samitlərdə belə bir hal, belə bir qanunauyğunluq müşahidə olunmur. Dilimizdə cingiltiləşmə adlanan möhkəm bir qanun vardır və bu qanuna əsasən bəzi çoxhecalı sözlərin sonunda işlənən b, d, c, z səsləri bir qədər karlaşmış tələffüz edilir, lakin əlverişli şəraitə - iki sait arasına düşdükdə öz əslinə qayıdır, cingiltili əslini bərpa edir. Bu qanuna əsasən, fərz edək ki, balıq, papaq, otaq... sözlərinin sonundakı ”q” karlaşmış ”k” səsidir (Əhməd Fitrət məhz bu cür iddia edir) və bu səs qayda üzrə iki sait arasında yenə cingiltiləşə bilər. Cingiltiləşmə ilə əlaqədar belə bir qanunauyğunluq da var ki, hər bir karlaşmış səs cingiltiləşərkən başqa səsə deyil, mütləq onunla məxrəc etibarilə eyni olan səsə - öz cingiltili qarşılığına (məsələn: t - d-yə, ç - c-yə və s.) çevrilməlidir. Lakin ”balıq” sözünün sonundakı ”q” səsi sanki bu qanuna tabe olmur. Əgər burada həqiqətən ”q” karlaşsa idi, əlverişli şəraitdə yenidən ”q” səsinə çevrilməli, ”ğ”-yə keçməməli idi; çünki ”q” və ”ğ” tamamilə başqa məxrəcli səslərdir: ”q” dilarxası, ”ğ” dildibi-boğaz samitidir; birincisi kipləşən, ikincisi sürtünəndir. Dilarxası samitin dildibi-boğaz samitinə çevrilməsi qanunauyğun deyildir. Əgər biz də böyük ədibimiz C. Məmmədquluzadə kimi, canlı tələffüzü, ümumxalq ifadə tərzini, nəhayət, orfoepik tələffüzü əsas götürsək, məsələ asanlıqla həll edilmiş olar: balıq, papaq, otaq... sözlərini hamı balıx, papax, otax... şəklində tələffüz edir və bu cür tələffüz orfoepik cəhətdən düzgün hesab olunur. ”X” səsinin cingiltili qarşılığı ”ğ”-dir. Sürtünən səs olduğundan ”x”-nin tələffüzü zamanı ”k”-ya nisbətən nitq aparatı asan işləyir və buna görə də ”balıq” tipli sözlərin sonunda bir qayda olaraq ”x” tələffüz olunur. Xalis Azərbaycan sözlərində söz sonunda ”x”-nin ”ğ”-yə keçməsi isə tamamilə təbii və qanunauyğundur. Bütün bunlar göstərir ki, ”x” ilə tələffüz edilən və bu cür tələffüzü hər cəhətdən doğru sayılan bir səsin imlasını müəyyən şəraitdə - ”balıq” tipli sözlərin sonunda tarixi-
38 ənənəvi prinsipə görə ”q” ilə sabitləşdirmiş olsaq da, əsl mahiyyət canlı xalq dilində C.Məmmədquluzadənin müşahidə etdiyi şəkildə qalır və böyük ədibin həqiqəti müşahidə qabiliyyətinin son dərəcə güclü olduğunu bir daha sübut edir.
”Şeir bülbülləri”ndə kosmopolit ziyalılar, milli heysiyyətini itirmiş anlaşılmaz şeir həvəskarları satira atəşinə tutulmuşdur. Mü- əllif o ziyalıların nadanlığına gülür ki, onlar Azərbaycan xalqının ru- huna yabançıdır, ərəb, fars, osmanlı dili və ədəbiyyatını zorla Azərbaycan mədəniyyətinə calamaq istəyirlər, o ziyalıları ifşa edir ki, onlar xalq üçün real əhəmiyyəti olmayan, real zəminlə bağlanmayan, dili qəliz ərəb, fars söz və tərkibləri ilə doldurulduğundan xalqın an- lamadığı bayağı şeir nümunələrinin aşiqidirlər, təbliğatçısıdırlar. Bu cür tənqid kök etibarilə M.F.Axundovun estetik görüşləri ilə bağ- lanır. C. Məmmədquluzadə də öz böyük ustadı kimi, ədəbiyyatı real həyatla bağlamaq, onun dilini sadələşdirmək, xəlqiləşdirmək, xalqın həqiqi xidmət vasitəsinə çevirmək istəyirdi. Buna görə də əsərdə məzmunsuz, ideyasız, forma və dil etibarilə xalq ruhuna yabançı olan şairlər və onların şeirləri məsxərəyə qoyulur. Ədibin adını çəkmək istəmədiyi ”köhnə dostu” ”qüdəmayi-şüərayi-Azərbaycan Yeldainin divanı”nı və ”cahiliyyə əsrinin girənbaha şairi” Səqərül-Qadirinin ”Məcməün-nəbiqə” əsərini tapıb baha qiymətə aldığı üçün olduqca sevinir. ”Şeir bülbülləri” də bunlardır. Nə təhkiyəçi-ədib, nə də şeir bülbülləri aşiqinin texnikom tələbəsi olan oğlu və arvadı bu şeirlərdən baş açırlar. Amma ədibin köhnə dostu oxuyur və ”ağzının köpüyü stəkan-nəlbəkiyə sıçraya-sıçraya” tərifləyir: ”Pəh-pəh! Nə qədər məziyyət! Zalım oğlu qiyamət eləyib!
Sima tühaf, nə yəşanir, olubdu xəlhə dilbər,
Ümuri-ğərb zəraf nə kar-kur səfihan. ... Demək, burada ”ğərb” kəlməsi ”ğayın”ın fəthi ilə soğan qabığını məna edir, ”ğayın”ın zəmmi ilə haman gül ağacıdır ki, şair onun qönçələrini öz yarına ehda etmək istəyir. ” Bütün hekayə ev yiyəsinin oxuduğu bu cür şeirlərin mənasızlığının satirik ifşası üzərində qurulmuşdur. Yazıçı demək istəyir ki, Yeldai və Səqərül-Qadiri kimi şairlər çoxdan ərəbləşiblər, onlar bizim xalqa heç nə verməyiblər və verə də bilməzlər. Ədib gözlənilməz qarşılaşdırma üsulundan istifadə edərək, qonşu otaqda eşidilən gözəl xalq nağılını ”Şeir bülbülləri”nə qarşı 39 qoyur, bu nağılın şirin dili Yeldaini də, Səqərül-Qadirini də unutdurur - bu cəhət dil və məzmun məsələsidir. Evdə qəflətən işıq sönür və şeir dəlisinin oğlu işıqları düzəltdikdən sonra eyhamla deyir: ”Hə, dədə, nə olar ki, bir dəfə də bu çıraqları sənin o qəribə şairlərin yandıralar” - bu isə Yeldai və Səqərül-Qadirinin cəmiyyətin indiki inkişafı üçün heç bir praktik qiymətə malik olmadığının sübutu üçündür. Bütün bunlar göstərir ki, feodal ətalətinə səbəb olan ”şeir nəşəsi” və yabançı şeir dili Mirzə Cəlilin ən çox nifrət bəslədiyi və daim satira qüvvəsi ilə yox etmək istədiyi mənəvi bəlalardandır.
canlı xalq dilinə son dərəcə yaxınlığıdır. Xalqımız, bu sahədəki xidmətlərinə görə, Mirzə Cəlili həmişə olduğu kimi, anadan olmasının yüz illiyi günlərində də hörmətlə yad edir.
”Ayrılan yollar” və ”Dəli Kür” romanları yazılanda Azərbay- can ədəbiyyatının A. Bakıxanov və M.F.Axundovla başlayan, N.Nəri- manov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi kimi görkəmli sənətkarlar tərəfindən varlığı ölməz əsərlərlə əsaslandırılan, S.Rəhimov, H.Mehdi, M.İbrahimov, Ə.Əbülhəsən, Ə.Vəliyev və başqalarından ibarət böyük bir nəslin istedad və əməyi sayəsində hər tərəfə qol-qanad açan, dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil ola bilən çox zəngin nəsr ənənəsi var idi. Bu ənənə artıq bədii dilin çoxcəhətli və geniş imkanlara malik olan nəsr üslubunu formalaşdırmış, cilalamışdı. İ.Şıxlını bir yazıçı kimi ədəbiyyat tarixinə daxil edən romanların meydana çıxdığı dövrdən hələ çox əvvəl bədii dil normalaşmış və sabitləşmiş milli dil əsasında inkişaf edirdi. XX əsrin birinci rübündəki kəskin və təzadlı üslub fərqləri, yad dillərin təsiri ilə yaranmış müxtəlif təmayüllər tamamilə aradan çıxmış, çoxdan yox olmuşdu. Ona görə də indiki yaşlı nəsil ilə İ.Şıxlının daxil olduğu orta nəsil yazıçılarının üslubunda çox qabarıq fərqlər axtarmaq lazım gəlmir. Lakin bu, heç də hər bir orijinal yazıçıya məxsus fərdi üslubun inkarı demək deyildir. Orijinal yaradıcılıq yoluna malik olan İ.Şıxlını nəsr ustalarımızdan fərqləndirən, ayıran fərdi cəhətlər çoxdur. Onun özünə məxsus ifadə tərzi, öz mövzuları və öz təsvir üsulu vardır. Diq- qətli oxucu onun qələminin məhsulu olan romanları başqa Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|