Азярбайъанын илк
Yüklə 3,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
44 Romanın dilindəki məhəlli sözlərin bir qrupu yazıçının yeni söz yaratma meylindən irəli gəlir. Məsələn, ”qurulamaq” felinə bir neçə cümlədə hamının başa düşdüyü mənada rast gəlirik: ”O, gözünü quruladı” (94);”Şapkasını çıxarıb içini dəsmalla quruladı”(160) və s. Bu sözə ədəbi dildəki həmin mənadan əlavə, romanda quruya, sahilə çıxmaq, suyun axarından kənarda qalmaq mənalarında da təsadüf edirik: ”Axı o üzmək bilmirdi. Axmış olsa, bir yerdə qurulamazdımı?” (52); ”Allahyar iri bir naqqanın quruladığını görüb sakitləşdi”, ”Üç gündən sonra Kürün lap aşağısında, binələrin bərabərində bir qadın meyidinin qurulaması xəbəri kəndə yayıldı” (52) və s. Sözün bu mənası yenidir və ədəbi dildə sabitləşə bilər. Aydın görünür ki, sözə qənaət hissi müəllifin yeni söz yaratma meylinə müsbət mənada təsir göstərmişdir. İ.Şıxlı imkan daxilində mürəkkəb söz əvəzinə, düzəltmə sözlərdən istifadəyə çalışmış, buna görə də münasib məqamlarda, ədəbi dildə işlənməyən yeni düzəltmə sözlərdən istifadə etmişdir: ”xəyala getmək”, ”xəyal eləmək” əvəzinə ”xəyallanmaq”, ”ehtiyat eləmək” əvəzinə ”ehtiyatlanmaq”, ”ar eləmək” əvəzinə ”arlanmaq” və s. belə sözlərdəndir. Bunlardan əlavə, ”domuşmaq” felindən əmələ gəlmiş ”domuşuqlu” sözü (”Kişi... arxasını talvarın dirəyinə söykəyib domuşuqlu oturdu”, 287), ”sallamaq” felindən əmələ gəlmiş ”sallağı” sözü (bir az yana əyilmiş vəziyyətdə oturmaq: ”Hündür bir yerdə sallağı oturub papiros eşdi”, 326) işin icra tərzini, vəziyyətini, ”qızarmaq” felindən əmələ gəlmiş ”qızartdaq” sözü isə (”Elə bil, hər şey alışmışdı, hətta Kürün suları da qızartdaq idi”, 227) şər qarışanda tonqal və fişənglərin yaratdığı mənzərəni təsəvvürdə daha qabarıq canlandıra bilir. Romanda ”süyüşmək” (171), ”suyulmaq” (10), ”üyüşmək” (128) və s. sözlərdən ibarət bir neçə fonetik dialektizm də vardır ki, bunlardan birinci və sonuncusu müəllifin öz dilində, ikincisi surət dilində işlənmişdir. ”Üyüşmək” sözü artıq ədəbi dilə dair lüğətlərə də daxil edilir; ”suyulmaq” sözünə obraz dilində təsadüf edilməsi bu sözə o qədər də etiraz doğurmur, lakin ”süyüşmək” sözünü müəllif həmin sözün ədəbi dil qarşılıqları ilə əvəz edə bilərdi. Bunlardan başqa, bir neçə cümlədə ”yaxmaq”, bir cümlədə ”şaxımaq” sözünə rast gəlirik: ”Gün yaxmışdı” (72); ”Artıq gün yaxmışdı” (127); ”Gün şaxımışdı” (123) və s. ”Yaxmaq” sözü tarixən ”yandırmaq” mənasına malik olmuş, bu məna ”yaxıb-yandırmaq” birləşməsində özünü saxlamışdır. Lakin ”yaxmaq” sözü indi ədəbi dildə təklikdə həmin mənanı ifadə edə bilmir, romanın dilində günün əyildiyini, batmağa doğru getdiyini bildirən bir söz kimi işlədilmişdir. ”Şaxımaq” sözü bədii dildə daha
45 çox ”ildırım” sözü ilə əlaqələnərək işlənir: ”Ağ ildırım olub
şaqıyaydım” (”Kitabi-Dədə Qorqud”), ”Peydərpey ildırım şaxıyır” (Ə.Haqverdiyev). Müəllif də bu sözün vasitəsi ilə çox isti olduğunu, günün adamı ildırım kimi vurduğunu demək istəyir, lakin sözün ”şaxımışdı” şəklində nəqli keçmişin hekayəsində işlənməsi ani prosesin keçib-getdiyi mənasını da ifadə edir. Bu sözü indiki zamanın hekayəsində işlətmək (”Gün şaxıyırdı”) sözün semantik incəliyinə daha uyğun olardı. Təbiidir ki, hər bir tarixi romanın dilində olduğu kimi, bu romanda da bir sıra arxaik sözlər vardır: uruşlu, soğulmaq, dinşəmək; dazımaq, peşqurt, cılğı və s. ”Uruşlu” sözü sıxmaq, biçmək mənalarında qazax dilində qeyd olunmuş ”uruş” sözü ilə əlaqədar olub 1
sözdür: ”Güləsər onun ... topuğuna enən uruşlu qırmızı ipək donuna diqqətlə baxdı” (58); ”Onun zər baftalı uruşlu, atlas donunun qırışları dalğalandı” (87). ”Soğulmaq” daha çox su ilə əlaqədar olub, suyun azalması, çəkilməsi, yoxalması mənalarında şivələrimizdə indi də işlənməkdədir 2 . Romanda isə gözün didələrinin tədricən zəifləməsi, itməsi, yox olması mənasındadır: ”Didələr öləziməkdə olan qara çıraq kimi titrəyib soğulurdu” (104). ”Dinşəmək” feli ”dinləmək” feli ilə si- nonim olsa da, bu sözdə obyektin dinşəmə prosesindən xəbərsizliyi çaları da vardır; ”dazımaq” sözü ”təzmək” (qaçmaq, tez getmək) feli ilə əlaqədardır; ”cılğı” (içərisinə pendir, ağartı və s. yığmaq üçün qo- yun dərisindən hazırlanmış dəri qab), ”peşqurt” (ilk məhsuldan təcili üyüdülən azacıq taxıl) sözləri isə əksər şivələrimizdə işlənməkdədir. Təsvir edilən dövr, şərait, hadisələrin cərəyan etdiyi ərazidə yaşayanların məişəti və dili, yazıçının fərdi üslubu və s. ilə bağlı işlənmiş bu sözlər ümumilikdə yazıçının öz fərdi üslubunu da səciyyələndirir. Tarixi keçmişimizin müəyyən səhifəsinin təsvirində bu sözlərin də rolu vardır. İ.Şıxlı bu romanda canlı, diri, Nizaminin dili ilə desək, ”nəfəs alan” ifadələr də işlətmişdir. Romanı bir dəfə oxuyanlar Cahandar ağanın Molla Sadığa dediyi ”dınqıra süzən qurumsaq” ifadəsini heç vaxt unutmazlar. Zərnigar xanımın ”Allah atan Cahandar ağanın əlifini yanıltsın, ay bala!” - cümləsindəki ”əlifi yanılmaq” (əlif kimi düz qəddi əyilmək, beli bükülmək) ifadəsi dövrlə, obrazın
1 Â.Â.Ðàäëîâ. Îïûò… I, 2, ñ.1657. 2 Àçÿðáàéúàí äèëèíèí ãÿðá ãðóïó äèàëåêò âÿ øèâÿëÿðè, ñ.286.
Yüklə 3,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|