B9az(00titul1-9)

 
 
 
16 
 
   
1. Cәdvәli iş vәrәqinә köçürün vә tamamlayın. 
№ 
Quruluş səviyyəsi 
Təşkil olunduğu komponentlər 
Əsas xüsusiyyətləri 
1 
 
…   
7 
 
2. Cәdvәlin xanalarına uyğun gәlәn quruluş sәviyyәlәrinin nömrәsini qeyd edin.  
  
 
 
a) 
b) 
c) 
d) 
e) 
f) 
g) 
h) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.  Canlının quruluş sәviyyәlәrini göstәrәn rәqәmlәri sadәdәn mürәkkәbә olmaqla dü-
zün. 
1. İnsan orqanizmi 
2. Hüceyrənin tərkibinə daxil olan zülallar, yağlar və karbohidratlar 
3. Neyron 
4. Dərrakəli insan 
5. Ürəyin quruluşu 
6. Vəzili epiteli  
 
 
4. Әlavә mәnbәlәrdәn istifadә edәrәk sitologiya, histologiya vә biokimya elmlәrinin tәdqiqat 
üsulları  vә müasir dövrdә nәaliyyәtlәri barәdә electron tәqdimat hazırlayın. 
 
 
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN VƏ YOXLAYIN 
1. Molekulyar  
2. Hüceyrә  
3. Toxuma-orqan  
4. Orqanizm  
5. Populyasiya-növ  
6. Biogeosenotik  
7. Biosfer
 
a)  Həyatın ən ali quruluş səviyyəsi  
b)  Orqanizmin həyat fəaliyyəti proseslərinin sinir-humoral tənzimi  
c)  Sitoplazmanın hərəkəti müşahidə olunur. 
d)  İrsi məlumatın ötürülməsi başlayır.  
e)  Şimal marallarının miqrasiyası. 
f)  Nüvənin bölünməsi həyatın bu quruluş səviyyəsində özünü büruzə verir. 
g)  Alma ağacının çiçəklənməsi müşahidə olunur. 
h)  Zülalların quruluşunu və funksiyalarını öyrənirlər.
 
LAYİHƏ

---

 
 
 
I
 bölmə 
HÜCEYRƏ  
VƏ ORQANİZM  
CANLI SİSTEMİN  
ƏSASIDIR
 
 
I fəsil 
•  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi 
 •
 
 
II fəsil
 
•  
Hüceyrə canlının quruluş və inkişaf vahididir  
•
 
 
III fəsil 
•  
Orqanizm tam bir sistemdir 
 •
 
LAYİHƏ

---

 
 
18 
 
 
 
 
 
 
 
 
H
ÜCEYRƏNİN KİMYƏVİ TƏRKİBİ 
 
 
 
 
Hüceyrәnin element tәrkibi. Dövri sistemdə olan təxminən 110 elementdən 80-ə 
qədəri hüceyrədə rast gəlinir. Lakin bunlardan yalnız 27 elementin hüceyrədə müx-
təlif funksiya yerinə yetirdiyi müəyyən edilmişdir. Hüceyrədə kütlə payı 0,001%-
dən çox olan elementlər makroelementlәr, 0,001%-dən 0,000001%-ə qədər olanlar 
isə mikroelementlәr hesab olunur.  
3 
– Kimyəvi element 
nədir? 
– Kimyəvi elementlə 
maddənin fərqi 
nədədir? 
 
Cansız təbiətlə müqayisədə hüceyrədə canlı təbiət üçün 
səciyyəvi olan hər hansı bir xüsusi kimyəvi element yox-
dur.  
Bu səbəbdən də atom səviyyəsində canlı 
və  cansızlar  arasında  heç  bir  fərq  ya-
ranmır. Bu, canlı və cansız təbiətin vəh-
dətini göstərir. Onlar arasında fərq yalnız 
molekulyar səviyyədə meydana çıxır. 
 
1
Fәaliyyәt
 
 Cədvəli nəzərdən keçirin. Suallara cavab verin.
Element 
Canlı orqanizmlərdə, % 
Yer qabığında, % 
Dəniz suyunda, % 
Oksigen 
65–75 
49,2 
85,8 
Karbon 
15–18 
0,4 
0,0035 
Hidrogen 
8–10 
1,0 
10,67 
Azot 
1,5–3,0 
0,04 
0,37 
Fosfor 
0,2–1,0 
0,1 
0,003 
Kükürd 
0,15–0,2 
0,15 
0,09 
Kalium 
0,15–0,4 
2,35 
0,04 
Xlor 
0,05–0,10 
0,2 
0,06 
Kalsium 
0,04–2,00 
3,25 
0,05 
Maqnezium 
0,02–0,03 
2,35 
0,14 
Natrium 
0,02–0,03 
2,4 
1,4 
Dəmir 
0,01–0,015 
4,2 
0,00015 
– Canlılarda olan hansı elementin miqdarı digərləri ilə müqayisədə dəniz suyunda daha çox 
artır?  
– Nə üçün canlı orqanizmlərdə oksigen və hidrogenin miqdarı dəniz suyundakına yaxındır? 
– Cədvəldə verilmiş hansı iki elementin miqdarı canlı orqanizmlərdə digərlərindən daha çox 
dəyişir? 
I fəsil 
CANLI 
ORQANİZMLƏRİN 
KİMYƏVİ TƏRKİBİ 
LAYİHƏ

---

 
 
19 
 
•   I  fəsil  •  
Canlı orqanizmlərin kimyəvi tərkibi  
• 
 
 
Makroelementlərə  oksigen, karbon, hidrogen, azot, 
fosfor, kalium, kükürd, xlor, kalsium, maqnezium, natrium 
və  dәmir    aid  edilir.  Bu  elementlər  hüceyrədə  vacib  rol 
oynayır. Məsələn, maqnezium xlorofilin, dəmir isə hemoq-
lobinin struktur komponentidir. Kalsium və fosfor sümük 
toxumasının  hüceyrəarası  maddəsinin  yaranmasında 
iştirak edərək sümüklərə möhkəmlik verir.  
Bundan başqa, kalsium qanın laxtalanmasında iştirak edən 
amillərdən biridir. Sink, mis, yod, flüor, kobalt, selen və bu 
kimi  elementlər  mikroelementlәr  adlanır.  Mikroelement-
lərin  miqdarca  az  olmasına  baxmayaraq  onlar  hüceyrədə 
baş verən maddələr mübadiləsində mühüm rol oynayır. 
Belə ki, sink mədəaltı vəzi hormonunun – insulinin tər-
kibinə daxildir. Yod isə orqanizmin maddələr mübadiləsini 
və  böyüməsini  tənzimləyən  qalxanabənzər  vəzi  hormonunun  –  tiroksinin  əsas 
komponentlərindən biridir. 
Hüceyrədə  kimyəvi  elementlər  ionlar,  yaxud  maddələr  şəklində  orqanizmin 
qurulmasında  iştirak  edir.  Məsələn,  karbon,  hidrogen  və  oksigen  karbohidrat  və 
yağların tərkibinə daxildir. Zülallarda bu elementlərdən əlavə, azot, kükürd, dəmir, 
maqnezium, yod və s. elementlər də olur. Su və natrium-
xlorid kimi qeyri-üzvi maddələr həm canlı, həm də cansız-
larda rast gəlinsə də, üzvi birləşmələr əsasən canlı təbiət 
üçün səciyyəvidir.
 
 
Cədvəli diqqətlə nəzərdən 
keçirərək hüceyrənin tərkibini 
elementlərə görə səciyyələndirin. 
Elementləri hüceyrədə faizlə 
miqdarına və əhəmiyyətinə görə 
qruplaşdırın: 
 Makroelementlər (0,001%-dən çox)
 Mikroelementlər (0,001%-dən 
0,000001%-ə qədər) 
  
 – Canlı orqanizmlərdə makroele-
mentlər hansı maddələrin tə-
rkibində rast gəlinir  və onlar 
canlıların fəaliyyətində hansı rol 
oynayır?   
2
Fәaliyyәt
 
Hüceyrədə kimyəvi elementlərin kütlə 
payı (%-lə) 
Element 
İşarəsi 
Kütlə payı, % 
Oksigen 
Karbon 
Hidrogen 
Azot 
Fosfor 
Kalium 
Kükürd 
Xlor 
Kalsium 
Maqnezium 
Natrium 
Dəmir 
Sink 
Mis 
Yod 
Flüor 
O 
C 
H 
N 
P 
K 
S 
Cl 
Ca 
Mg 
Na 
Fe 
Zn 
Cu 
J 
F 
65–75 
15–18 
 
8–10 
1,5–3,0 
0,2–1,0 
0,15–0,4 
0,15–0,2 
0,05–0,10         
0,04–2,00 
0,02–0,03 
0,02–0,03 
0,01–0,015 
0,0003 
0,0002 
0,0001 
0,0001 
• 
makroelement 
• 
mikroelement 
A ç a r   s ö z l ә r  
Hüceyrələrdə kimyəvi 
elementlərin tərkibi 
LAYİHƏ

---